W lipcu i sierpniu 2015 r. Instytut Archeologii UMCS w Lublinie wspólnie z Muzeum Archeologicznym w Poznaniu przeprowadził badania wykopaliskowe wczesnośredniowiecznej osady na tzw. Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu, w bezpośrednim sąsiedztwie XIII-wiecznego kościoła św. Jakuba. Pracami kierowali dr Marek Florek (IA UMCS) i mgr Agnieszka Stempin (MA w Poznaniu – Rezerwat Archeologiczny Genius loci na Ostrowie Tumskim), zaś uczestniczyli w nich studenci archeologii z Lublina, Poznania i Rzeszowa. Celem prac było uzyskanie nowych danych dotyczących chronologii i charakteru osady, jaka miała – zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami – funkcjonować między XI wiekiem a połową wieku XIII na tzw. Wzgórzu Staromiejskim i zlokalizowanie pozostałości kościoła p.w. św. Jana, wzmiankowanego po raz pierwszy w końcu XII wieku a rozebranego w XVIII wieku.
W trakcie prac wykopaliskowych odkryto m.in. pozostałości dwóch budynków mieszkalnych – półziemianek, towarzyszących im jam – piwniczek oraz palenisk stanowiących część osady, jaka powstała na Wzgórzu Staromiejskim w początkach XI wieku. Badania wykazały, że – wbrew dotychczasowym poglądom – osada ta już w XI wieku obejmowała nie tylko niższe, ale również środkowe partie Wzgórza Staromiejskiego i bezpośrednio sąsiadowała ze współczesnym jej cmentarzem rzędowym (znanym z badań Józefa Żurowskiego w latach 1928-1929).
Najciekawszym tegorocznym odkryciem jest pracownia metalurgiczna zajmująca się przetwórstwem i obróbką ołowiu i srebra. W jej skład wchodziły cztery wydrążone w podłożu lessowym, usytuowane koncentrycznie piece, z otworami wlotowymi skierowanymi w jednym kierunku. Takie usytuowanie wskazuje, że stosowano w nich sztuczny nadmuch powietrza z użyciem jednego wspólnego dla wszystkich pieców miecha. W sąsiedztwie pieców natrafiono na bardzo liczne odpady ołowiane, placki srebra, bryły półsurowca, fragmenty tygli glinianych i różnej wielkości odważniki. W odległości kilku metrów od tej pracowni metalurgicznej natrafiono na kolejny piec, który jednak został rozpoznany tylko częściowo. Być może stanowi on część kolejnej pracowni metalurgicznej. Odkryte piece i pozostałości pracowni są pierwszymi tego typu obiektami z wczesnego średniowiecza związanymi z wyspecjalizowaną działalnością metalurgiczną – produkcją i przetwórstwem srebra i ołowiu, znanymi z tej części Małopolski. Podobne pracownie metalurgiczne z tego okresu, jednak bez tak doskonale zachowanych pieców, znane dotychczas były przede wszystkim z terenów występowania rud ołowiu, m.in. z okolic Bytomia i Tarnowskich Gór. Pracownia metalurgiczna usytuowana była prawdopodobnie na peryferiach osady wczesnośredniowiecznej. Zapewne jeszcze pod koniec XI wieku bądź w początkach XII wieku zakończyła swoją działalność, zwłaszcza że w 2 połowie XII wieku zmienił się charakter tej części osady w związku z wybudowaniem na jej terenie kościoła p.w. św. Jakuba.
W trakcie badań pozyskano ogromną ilość zabytków ruchomych, m.in. 6 zachowanych w całości naczyń glinianych, w tym jedno miniaturowe, pokryte zieloną glazurą, pochodzące z pozostałości XI-wiecznej półziemianki, żelazną ostrogę, żelazne groty strzał łuków i bełtów kusz, kościany zdobiony grzebień, srebrne monety tzw. denary krzyżowe, srebrne ozdoby, w tym zdobioną granulacją zawieszkę w kształcie półksiężyca (tzw. lunulę), szklane paciorki i pierścionki, a także ołowianą plombę, wykonane z żelaza i brązu sprzączki do pasa, zapinki, odważniki ołowiane i żelazne, fragment glinianej glazurowanej grzechotki, fragmenty amfory na wino, tzw. korczagi – używano ich w średniowieczu w Bizancjum i stamtąd zostały przejęte przez Ruś. Odkrycia te jednoznacznie wskazują na rzemieślniczy i handlowy charakter osady, jaka od XI do XIII wieku znajdowała się na Wzgórzu Staromiejskim w Sandomierzu. Zwraca uwagę zwłaszcza duża ilość przedmiotów pochodzących z Rusi, bądź przynajmniej takich, które do Sandomierza dostały się zapewne za pośrednictwem ruskim. Poza lunulą, szklanymi pierścionkami i paciorkami, są to ołowiana plomba, fragmenty glinianych glazurowanych grzechotek, fragmenty amfory-korczagi, przęśliki z łupku wołyńskiego (odkryte w 2014 r.), prawdopodobnie również niektóre inne ozdoby i elementy stroju, takie jak tzw. sprzączki lirowate i zapinki podkowiaste.
Poza zabytkami z wczesnego średniowiecza odkryto również fragmenty ceramiki neolitycznej kultury malickiej (a także jeden obiekt tej kultury – jamę wypełnioną muszlami szczeżui), kultury pomorskiej z początków okresu żelaza oraz późnośredniowiecznej i nowożytnej. Wyniki badań, pomimo ich stosunkowo niewielkiego zakresu przestrzennego – rozpoznano niewiele ponad 250 m2 powierzchni stanowiska – rzucają zupełnie nowe światło na początki średniowiecznego Sandomierza.
Oprac. M. Florek.
