Kierownik projektu – dr Sylwester Sadowski.
Nie ma chyba w Polsce osoby, która nie słyszała o Sarmatach. Wielu jednak słowo to kojarzy jedynie z XVII wiecznym sarmatyzmem - najczęściej w pejoratywnym znaczeniu, a nie ze starożytnym ludem koczowniczych Sarmatów, których polska szlachta błędnie uważała za swoich protoplastów.
Sarmaci byli nomadami pochodzenia irańskiego, którzy u schyłku starożytności (od IV/III w. przed Chr. po IV w. po Chr.) zamieszkiwali stepy rozciągające się od Wielkiej Niziny Węgierskiej po Ural. Ich wpływy sięgały jednak dużo dalej i znacznie wykraczały poza zasięg koczowisk i obejmowały obszar od granicy z Cesarstwem Rzymskim i Germanią, przez Krym, Królestwo Bosporańskie, Północny Kaukaz, strefę leśno-stepową Wschodniej Europy aż do Środkowej Azji.
Koczowniczy tryb życia Sarmatów wymuszał prowadzenie nieustannych wojen, głównie o charakterze łupieżczym. Antyczne źródła pisane utrwaliły ich wizerunek (podobnie jak wcześniej Scytów) jako agresywnych, żądnych bogactw plemion, a obraz sarmackiego wojownika nieodparcie kojarzył się z trzema atrybutami: koniem, łukiem i mieczem. Badania archeologiczne w pełni potwierdzają ten obraz. Podczas wykopalisk miecze i sztylety są jednymi z najczęściej odkrywanych przedmiotów w grobach, które są podstawą naukowej wiedzy o Sarmatach. Na niektórych cmentarzyskach występują one nawet w połowie męskich pochówków. Są także częstym znaleziskiem w grobach kobiecych, które popularnie (chociaż nie koniecznie zgodnie z prawdą) wiąże się z antycznymi Amazonkami.
Mnogość występowania mieczy u Sarmatów sprawiła, że już od samego początku naukowego zainteresowania tymi koczownikami w poł. XIX w. pojawił się problem kompleksowego spojrzenia na ich zróżnicowanie oraz zmienność morfologiczną pod względem rozprzestrzenienia terytorialnego i chronologicznego. Rozwiązanie tego zagadnienia stało się podstawowym celem niniejszego projektu.
W trakcie jego realizacji skatalogowano w ramach bibliotecznej kwerendy ponad 2500 mieczy i sztyletów, pochodzących z blisko 850 stanowisk archeologicznych. Na podstawie zebranych źródeł, opracowano wzorzec schematu typologicznego, dającego się wykorzystać do porządkowania różnych pod względem budowy rękojeści i kształtów głowni znalezisk sarmackiej broni siecznej. Dzięki temu stało się możliwe wskazanie form broni charakterystycznych dla węższych ram czasowych i zasięgów terytorialnych w blisko ośmiuset letnim okresie dominacji Sarmatów na stepach.
Uzyskane wyniki badań wskazują, że sarmackie miecze i sztylety ulegały ciągłym przemianom stylistycznym, morfologicznym, a co za tym idzie - także funkcjonalnym, zgodnie z dynamiką zmian w sposobach walki. Zwrócono także uwagę, że znaczna różnorodność długości i proporcji głowni tej broni była wynikiem indywidualnego dopasowania do warunków fizycznych używających ich wojowników.
Efektem badań jest przekonanie, że podstawy sarmackiego modelu uzbrojenia siecznego były oparte przede wszystkim na własnej, stepowej tradycji sztuki wojennej odziedziczonej po poprzednikach - Sauromatach. Niemniej jednak wyraźnie zaznaczają się w tej kwestii chętnie przyjmowane impulsy płynące z zewnętrz, z kręgów kulturowych i cywilizacji, z którymi Sarmaci zetknęli się w swojej kilkusetletniej historii. Należy wskazać tutaj przede wszystkim inspiracje chińskie i centralnoazjatyckie, które wpływały na kształtowanie uzbrojenia siecznego głównie we wschodniej części Sarmacji, jak również wzorce celtyckie, a przede wszystkim rzymskie i germańskie w zachodniej jej części. Szczególnym przypadkiem jest w tym miejscu enklawa sarmacka w puszcie węgierska, w której w efekcie izolacji od pozostałej połaci stepów europejskich, od samego początku pobytu tam Sarmatów kształtował się indywidualny model uzbrojenia wzorowany na rzymskim.
Sarmaci nie byli jednak tylko i wyłącznie biernymi odbiorcami i adaptatorami zewnętrznych inspiracji i wzorców. Występująca u nich najczęściej grupa mieczy i sztyletów z rękojeścią zakończoną pierścieniem, została przez nich tak mocno upowszechniona, że pod swoistą postacią (tzw. Ringknaufschwert) weszła do użycia w całym świecie starożytnym, mając swoje naśladownictwa od Bliskiego Wschodu po prowincje Imperium Rzymskiego i barbarzyńską Germanię. Przez tą popularność można w tym przypadku wręcz użyć porównania, że ta forma miecza była starożytnym odpowiednikiem systemu Kałasznikowa.
Sarmackie miecze i sztylety dominowały na stepach euroazjatyckich do końca IV w. po Chr. Wraz z początkiem okresu wędrówek ludów i pojawieniem się Hunów w Europie, na stepach upowszechnił się wzór miecza huńskiego, który pod koniec starożytności został zastąpiony pałaszem i szablą przyniesionymi do Europy przez kolejno napływających ze wschodu koczowników pochodzenia tureckiego.
Niektórzy badacze przypuszczają, że pamięć o sarmackich mieczach zachowała się w Europie jeszcze długo po ich zniknięciu z areny dziejów. Wątek Excalibura w legendzie arturiańskiej może być reminiscencją kultu miecza u koczowników, przyniesionego do Brytanii przez wojowników sarmackich przesiedlonych tam przez Rzymian po wojnach markomańskich w 2 poł. II w. po Chr. w celu ochrony północnej granicy Imperium Rzymskiego.
(Oprac. Sylwester Sadowski)
