Informacje o projekcie
Nazwa zadania: Przemiany kulturowe na Niżu Polskim w III – I w . p.n.e. i ich synchronizacja ze światem celtyckim i śródziemnomorskim – problem chronologii absolutnej
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki
Program: OPUS-26
Numer: 2023/49/B/HS3/01344
Kwota: 942.324 zł
Okres realizacji: 2024-2028
Kierownik: dr hab. Piotr Łuczkiewicz, prof. UMCS
Słowa klucze: kultura przeworska, świat celtycki, synchronizacja, datowanie absolutne
Streszczenie
Okres od schyłku III w. p. n.e. po przełom er to na ziemiach dzisiejszej Polski (a także w całej środkowej i północnej Europie) czas wielkich przeobrażeń kulturowych i osadniczych, prowadzący do powstania nowych grup kulturowych (być może też z nowym substratem etnicznym). Przemiany te były ściśle powiązane z oddziaływaniami świata celtyckiego i kultury lateńskiej; w I w. p.n.e. coraz mocniej zaznaczały się wpływy Rzymu. Umiejscowienie w czasie wszystkich tych fenomenów oparte jest jednak tylko na datowaniu względnym, w ramach poszczególnych faz chronologicznych i ich korelacji z fazami chronologii względnej w świecie kultury lateńskiej. Dla ziem polski nie ma praktycznie żadnych dat absolutnych, pozwalających na przykład w miarę precyzyjnie określić czas powstania kultury przeworskiej, poza ogólnym stwierdzeniem, że u schyłku fazy LTC1 lub w początkach fazy LTC2, czyli „w 2 połowie lub pod koniec III/w początkach II w. p.n.e.”. W strefie celtyckiej, szczególnie w Galii w II i I w. p.n.e., chronologia opiera się natomiast na stratygrafii poszczególnych warstw na osadach otwartych i oppidach, datowanych albo metodami absolutnymi, albo obecnością lub brakiem śródziemnomorskiej ceramiki (głownie amfor) oraz monet. System datowania względnego w tej strefie uległ w ostatnich dziesięcioleciach tak radykalnym modyfikacjom, że jego synchronizacja ze schematem chronologii w środkowej Europie staje się coraz bardziej problematyczna.
Celem projektu jest stworzenie skutecznych narzędzi dla wypracowania nowego modelu korelacji tych dwóch systemów chronologicznych. Będzie on oparty na datowaniu absolutnym zabytków z ziem Polski (przede wszystkim fibul), dystynktywnych dla poszczególnych faz chronologii względnej. Podstawą jest tu uzyskanie możliwie dużej serii dat absolutnych dla zespołów grobowych z tej strefy kulturowej.
Nowoczesne metody datowania absolutnego na podstawie izotopów węgla (14C AMS), wsparte krzywymi kalibracyjnymi, a także zaawansowanymi metodami modelowania statystycznego (tzw. statystyka bezjańska), przy badaniach dużych serii prób zapewniają wysokie prawdopodobieństwo uzyskania precyzyjnych dat, o niewielkim przedziale błędu. Od jakiegoś czasu z sukcesem wykorzystuje się do takich badań spalone kości (ludzkie i zwierzęce). Dla celów projektu wytypowano 130 zespołów grobowych z terenów Polski, ze strefy kultury przeworskiej oraz z Pomorza. Reprezentują one wszystkie fazy chronologiczne z analizowanego okresu. Każdy z tych grobów zawiera odpowiednią do badań ilość przepalonych szczątków kostnych, a także co najmniej dwa zabytki (przede wszystkim fibule), dobrze datowane w ramach faz periodyzacji względnej. Uwzględniono też wszystkie inwentarze z importowanymi zapinkami pochodzącymi ze strefy lateńskiej, spełniające powyższe warunki. Pierwszym etapem prac, zgodnie z metodologią prezentowaną w literaturze fachowej, będzie seriacja zabytków: pozwoli to wydzielić grupy chronologiczne i stworzyć stratygrafię chronologiczną zespołów do analiz, co już na etapie wyjściowym zawęzi pole potencjalnych odchyleń w datowaniu absolutnym. Materiały do datowań zostaną pobrane z przepalonych szczątków ludzkich; próba wyjściowa ma więc określony, dość krótki wiek, co znów zawęża późniejszy wynik, pozwala też uniknąć tzw. „efektu starego drewna”. Dla dużej części szczątków z grobów celem weryfikacji zostaną wykonane po dwie daty; uśrednienie wyników pozwoli też na uściślenie datowania danego grobu.
Używając dotychczasowego modelu chronologicznego dla ziem Polski, w ekstremalnych przypadkach różnica w datowaniu tych samych zabytków (na przykład fibul typu Nauheim, formy przewodniej horyzontu oppidów), a zatem i fenomenów kulturowych, wynosi prawie pół wieku. Uzyskana seria dat dostarczy ważkich argumentów w dyskusji, czy pojawienie się nowych wzorców kulturowych, idei, innowacji technologicznych, odbywało się w tym samym rytmie co w strefie kultury lateńskiej, czy jednak trzeba się liczyć ze znacznym opóźnieniem w dynamice przemian kulturowych na Niżu Polskim w III – I w. p.n.e. Duża liczba dat absolutnych pozwoli lepiej skorelować lokalny system z opartym na datach absolutnych systemem periodyzacji w kręgu lateńskim. Dostarczenie serii dat absolutnych będzie też istotne w kontekście ciągle podejmowanych i ciągle dyskusyjnych porób synchronizacji materiałów archeologicznych z wydarzeniami historycznymi znanymi ze źródeł pisanych.
