Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie został utworzony 23 października 1944 roku. Jedną z pierwszych jednostek organizacyjnych budowanego od podstaw, nowego uniwersytetu był Wydział Przyrodniczy, przemianowany w 1946 roku na Matematyczno-Przyrodniczy.
W odpowiedzi na apel władz uniwersyteckich o zgłaszanie się naukowców do pracy w tworzącej się uczelni, przeniósł się do Lublina dr Adam Malicki, uczeń prof. Eugeniusza Romera, adiunkt w Instytucie Geografii Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Z dniem 11 kwietnia 1945 roku dr A. Malicki został zaangażowany na stanowisku zastępcy profesora, z zadaniem zorganizowania geograficznego ośrodka naukowego i studiów z zakresu geografii. Po zakończeniu przewodu habilitacyjnego na Uniwersytecie Jagiellońskim w roku 1946, docent Adam Malicki otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego. W bardzo trudnych warunkach powojennych, przy braku odpowiednich pomieszczeń, braku funduszy na zakup przyrządów naukowych i pomocy dydaktycznych, w tym książek i map, prof. A. Malicki rozpoczął budowę Katedry Geografii Ogólnej. Równocześnie był jednym ze współorganizatorów wydawnictwa uniwersyteckiego Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, w ramach którego wyodrębniona została sekcja B „Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia" pod redakcją prof. dr hab. Adama Malickiego.
Katedrą Geografii Ogólnej, późniejszym Zakładem Geografii Fizycznej prof. Malicki kierował przez 32 lata, aż do przejścia na emeryturę. Był wychowawcą wielu pokoleń lubelskich geografów. Pod Jego kierunkiem obroniono ponad 200 prac magisterskich, 22 doktoraty, kilku Jego uczniów uzyskało habilitacje i tytuły profesorskie. Zmarł 27 maja 1981 roku Lublinie.
W pionierskim okresie tworzenia lubelskiego ośrodka geograficznego uczestniczyli z wielkim zaangażowaniem absolwenci Instytutu Geograficznego ze Lwowa, którzy znaleźli się po wojnie w Lublinie: dr Aniela Chałubińska, dr Alfred Jahn, mgr Zofia Duszyńska, a także dr Abraham Melezin z Uniwersytetu Wileńskiego. Już w sierpniu 1945 roku rozpoczęły się zajęcia dydaktyczne w kilku pomieszczeniach kamienicy czynszowej przy ul Narutowicza 30. W gronie pierwszych studentów znaleźli się między innymi profesorowie: Henryk Maruszczak, Józef Edward Mojski, Henryk Mitosek, Jan Morawski i Jan Trembaczowski. W październiku 1945 roku został utworzony Zakład Mineralogii i Petrografii pod kierownictwem dr Marii Turnau-Morawskiej, a w styczniu 1946 roku Zakład Geologii, którego organizatorem był doc. dr Konrad Konior. W 1949 roku prof. dr Franciszek Uhorczak tworzy Katedrę Geografii II przemianowaną później na Katedrę Geografii Ekonomicznej. W ten sposób w ciągu czterech lat powstały solidne fundamenty dla rozwoju nowego ośrodka geograficznego w powojennej Polsce.
Problematyka badawcza jaką podjęto w tworzącym się ośrodku była bardzo szeroka i obejmowała praktycznie wszystkie dziedziny geografii fizycznej, jak również zagadnienia geografii osadnictwa, rozwoju miast, planowania przestrzennego, użytkowania ziemi, kartografii tematycznej. W roku 1947 Włodzimierz Zinkiewicz – klimatolog, a w 1948 Tadeusz Wilgat – hydrograf, uzyskują pierwsze stopnie naukowe doktora nauk geograficznych.
W kolejnych latach następuje, mimo wszelkich trudności, dalszy rozwój ośrodka. Dr Aniela Chałubińska uzyskuje w roku 1950 stanowisko docenta. W roku 1951 tworzy się Zakład Meteorologii i Klimatologii, a kolejne doktoraty uzyskują: Zofia Duszyńska, Henryk Maruszczak i Bronisława Szalkiewicz.
W ramach reorganizacji uczelni w roku 1951 następują też zmiany organizacyjne na Wydziale. Od 1 stycznia 1952 roku Wydział Matematyczno-Przyrodniczy dzieli się na dwie jednostki: Wydział Matematyczno-Fizyczno-Chemiczny i Wydział Biologii i Nauk o Ziemi. Pierwszym dziekanem naszego Wydziału zostaje Prof. Franciszek Uhorczak.
W roku 1955 powstaje Katedra Gleboznawstwa, w roku 1956 – Katedra Geografii Regionalnej i Zakład Hydrografii (przemianowany w 1961 roku na Katedrę Hydrografii), a w 1959 roku w ramach Katedry Geografii Ekonomicznej wyodrębnia się Zespół Kartografii, który w roku 1964 staje się podstawą samodzielnej Katedry Kartografii. Kierownictwo nowej Katedry obejmuje prof. dr Franciszek Uhorczak, a Katedrę Geografii Ekonomicznej obejmuje prof. dr hab. Jan Ernst, który pełni tę funkcję do przejścia na emeryturę w roku 1979.
W 1959 roku prof. Adam Malicki tworzy w ramach Katedry Geografii Fizycznej, Stację Naukową w Równi koło Ustrzyk Dolnych. W roku 1961 w ramach Katedry Geografii Regionalnej utworzony zostaje Zakład Metodyki Nauczania Geografii, a jego kierownikiem zostaje prof. dr hab. Michał Janiszewski.
Na początku lat 60 władze Uniwersytetu podejmują decyzję o budowie nowego gmachu dla Wydziału na terenie rozbudowywanego Miasteczka Akademickiego w zachodniej części Lublina przy ul. Akademickiej 19. Pracę w nowym budynku Wydział rozpoczął w roku akademickim 1963/64. Na ówczesne czasy były to warunki doskonałe. Nowoczesne, przestronne sale dydaktyczne, laboratoria, wyodrębnione biblioteki i czytelnie stanowiły zupełnie nową jakość pracy badawczej i dydaktycznej.
Z dniem 1 października 1970 roku rozpoczyna się kolejny okres historii lubelskiego ośrodka geograficznego. Zostaje utworzony Instytut Nauk o Ziemi, a istniejące dotychczas Katedry przemianowuje się na Zakłady. Od tego momentu funkcjonuje 11 jednostek organizacyjnych, w tym 8 zakładów naukowych i 1 stacja naukowa. Ze zbiorów poszczególnych zakładów utworzone zostają jako odrębne jednostki organizacyjne, Biblioteka Instytutowa oraz składnica map. Pierwszym dyrektorem Instytutu zostaje prof. dr hab. Edward Michna (1970-1972). W kolejnych latach funkcje dyrektorskie pełnili: prof. dr Henryk Maruszczak (1972-1978), ponownie prof. dr hab. Edward Michna (1978-1981), prof. dr hab. Andrzej Henkiel (1981-1987), prof. dr hab. Józef Wojtanowicz (1987-1991), prof. dr hab. Krzysztof Wojciechowski (1991-1997), prof. dr hab. Bogusław Kaszewski (1997-1999) i od 1999 roku prof. dr hab. Zdzisław Michalczyk.
W roku 1972 utworzone zostaje Laboratorium Geochemiczne (w roku 1992 włączone do Zakładu Geomorfologii). W 1979 roku powstają: Pracownia Geologii LZW (włączona w 1991 roku do Zakładu Geologii) i Roztoczańska Stacja Naukowa w Guciowie. W roku 1990 z Zakładu Hydrografii wyodrębniony zostaje Zakład Ochrony Środowiska, a w 1992 powstaje Zakład Geomorfologii, częściowo wyodrębniony z Zakładu Geografii Fizycznej. Zakład ten zmienia swą nazwę na Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii. Kolejno w 1994 roku powstaje Pracownia Dydaktyki Geografii. Na początku XXI wieku, dzięki staraniom prof. dr hab. Stanisława Uziaka i władz uczelni Instytut uzyskuje środki finansowe z Komitetu Badań Naukowych, uzupełnione z funduszy własnych uczelni, na adaptację istniejących budynków i częściową rozbudowę nowej siedziby w zachodniej części dzielnicy akademickiej przy al. Kraśnickiej 2 c, d. 1 października 2003 roku nowy zespół budynków o łącznej powierzchni 4 905 m2 zostaje przekazany do użytkowania społeczności akademickiej Instytutu. Jest tu aula na 176 miejsc, 4 mniejsze sale wykładowe i ćwiczeniowe, 6 sal seminaryjnych, laboratoria i pracownia komputerowa oraz 59 pokoi dla pracowników.
W nowym budynku doskonałe warunki do pracy uzyskuje Biblioteka Instytutu. Zajmuje ona pomieszczenia o łącznej powierzchni 500 m2. Najmłodszą jednostką organizacyjną Instytutu jest Zakład Polityki Przestrzennej i Planowania utworzony z dniem 1 października 2011 roku.
Z dniem 1 października 2011 r. Instytut Nauk o Ziemi przekształcił się w Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej.
Opracowano na podstawie:
Harasimiuk K., Harasimiuk M., 2008. Ośrodki badań geograficznych w Polsce w XX wieku - Lublin. [W:] A. Jackowski, S. Liszewski, A. Richling (red.), Historia geografii polskiej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
