Tekst zgodny z publikacją: Harasimiuk K., Harasimiuk M., Skowronek E., 2015: Z dziejów geografii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. [W:] E. Skowronek, E.Kardaszewska, M. Flaga (red.) 70 lat ośrodka geograficznego w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 9-31, ISBN: 978-83-7784-622-3

 70 lat geografii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej.

Geneza ośrodka i trudne początki. 

W trudnych warunkach, u schyłku II wojny światowej, kiedy tereny położone na wschód od Wisły wolne już były od okupacji niemieckiej, w Lublinie (pierwszym mieście wolności z przedwojennymi tradycjami akademickimi), dekretem PKWN z dnia 23 października 1944 roku został powołany do życia Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej. Już wtedy (po wstępnych ustaleniach w Teheranie w 1943 roku), wiadomym było, że Polska nie wróci do granic sprzed 1939 roku, a dwa bardzo ważne polskie ośrodki akademickie we Lwowie i w Wilnie pozostaną poza granicami państwa. Nie zdawano sobie jeszcze wówczas sprawy z ogromu strat jakie poniosła polska inteligencja w wyniku zbrodniczej polityki dwu totalitaryzmów: niemieckiego i radzieckiego. Ci, którzy przetrwali, przystąpili od razu do odbudowy szkolnictwa różnych szczebli, a zwłaszcza szkolnictwa wyższego. W tych działaniach widzieli drogę do odrodzenia zrujnowanego wojną narodu.

Pierwszy Rektor UMCS prof. Henryk Raabe w imieniu władz nowej uczelni zwrócił się do napływających do Lublina naukowców z apelem o zgłaszanie się do pracy na uniwersytecie. Jednym z pionierów, którzy odpowiedzieli na apel Rektora, był dr Adam Malicki – uczeń profesora Eugeniusza Romera (Ryc. 1). Przed wojną pracował on na stanowisku adiunkta w Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Pracę doktorską pt. „Deniwelacje globu ziemskiego” obronił w 1932 roku. Na wiosnę 1939 roku otworzył na UJK przewód habilitacyjny. Lata okupacji spędził we Lwowie i w Puławach, gdzie pracował w Instytucie Naukowym Gospodarstwa Wiejskiego. Następnie przeniósł się do Lublina. Z dniem 11 kwietnia 1945 roku, mając 38 lat, został zaangażowany na stanowisku zastępcy profesora na Wydziale Przyrodniczym, z zadaniem zorganizowania ośrodka naukowego oraz studiów z zakresu geografii i geologii (Ryc. 2). Pierwszą asystentką prof. Malickiego była mgr Zofia Duszyńska, która pracowała z nim wcześniej w Instytucie w Puławach. Pracę dyplomową pod kierunkiem Augusta Zierhoffera nt. „Transport kolejowy produktów rolniczych 1928–1932 w 3 województwach południowo wschodnich” obroniła tuż przed wojną na UJK we Lwowie. W 1945 roku do współpracy z Malickim przystępowali kolejno inni lwowiacy: dr Aniela Chałubińska – studentka prof. E. Romera, autorka znakomitej pracy doktorskiej z 1926 roku „O spękaniach skał na Podolu” oraz współautorka nowatorskich podręczników szkolnych „Geografia Europy” i „Geografia Polski”; dr Alfred Jahn – uczeń prof. Augusta Zierhoffera, który miał już za sobą doświadczenia polarnika, uczestnicząc w wyprawie na Grenlandię w 1937 roku; mgr Włodzimierz Zinkiewicz – nauczyciel szkół średnich w Puławach, który w 1931 roku wykonał pracę magisterską pod kierunkiem prof. Henryka Arctowskiego nt. „Wahania ciśnienia atmosferycznego”. Z Uniwersytetu Wileńskiego przybył dr Abraham Melezin. Do pierwszych asystentów dołączyli mgr Tadeusz Wilgat i Bronisława Szalkiewiczówna. Jako pedel została zatrudniona Antonina Marcinek (przepracowała z geografami do emerytury w 1971 roku). Tymczasową siedzibą tworzącego się zespołu był pokój przy Alejach Racławickich 21.

Pierwsze zajęcia dydaktyczne odbyły się już w sierpniu 1945 roku, w przydzielonych na potrzeby Katedry Geografii Ogólnej pomieszczeniach, w czynszowej kamienicy przy ul Narutowicza 30 (Fot. 1). W gronie studentów znaleźli się późniejsi profesorowie Józef Edward Mojski i nieżyjący już: Jan Trembaczowski, Henryk Mitosek, Jan Morawski i Henryk Maruszczak, którzy studiując zatrudniani byli również na stanowiskach młodszych asystentów. W sierpniu 1945 przeprowadzono przewód habilitacyjny dr Adama Malickiego na UJ w Krakowie, na podstawie dorobku naukowego i pracy „Kras gipsowy Podola Pokuckiego”. Rok później otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego (Ryc. 3) a w 1958 profesora zwyczajnego.

Organizację Katedry Geografii Ogólnej prof. Adam Malicki rozpoczął w niezwykle trudnych warunkach powojennych. Tworzył warsztat pracy naukowej i dydaktycznej na tzw. „surowym korzeniu”, przy braku środków finansowych, w skromnych warunkach lokalowych. Przykładał ogromną wagę do gromadzenia zbiorów bibliotecznych i kartograficznych. Równocześnie był jednym ze współorganizatorów wydawnictwa uniwersyteckiego Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, w ramach którego wyodrębniona została sekcja B „Geographia, Geologia, Mineralogia et Petrographia”, której został redaktorem. Zredagował 34 tomy tego wydawnictwa. W roku 1946 między innymi z Jego inicjatywy została nawiązana wymiana fachowych wydawnictw geograficznych i geologicznych z całym światem. Katedrą Geografii Ogólnej, późniejszym Zakładem Geografii Fizycznej prof. dr hab. Adam Malicki kierował przez 32 lata, aż do przejścia na emeryturę. Był wychowawcą wielu pokoleń lubelskich geografów. Pod Jego kierunkiem obroniono ponad 200 prac magisterskich, 22 doktoraty, kilku Jego uczniów uzyskało habilitacje i tytuły profesorskie. Był niekwestionowanym twórcą lubelskiego ośrodka geograficznego, przenosząc wiele pomysłów ale i obyczajów z uniwersyteckiej tradycji lwowskiej. W uznaniu zasług Profesora Senat Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w 2006 roku nadał Bibliotece Instytutu Nauk o Ziemi Jego imię.

W okresie pionierskim kolejnym etapem rozwoju nauk o Ziemi na Wydziale Przyrodniczym było utworzenie w październiku 1945 roku Zakładu Mineralogii i Petrografii pod kierownictwem doc. dr Marii Turnau-Morawskiej (spadkobiercą tego zakładu jest dzisiejszy Zakład Krystalografii na Wydziale Chemii), a w styczniu 1946 roku – Zakładu Geologii, którego organizatorem został doc. dr Konrad Konior. Zakład ten otrzymał 2 pokoje w budynku przy Placu Litewskim 5.

Stopniowo następował rozwój naukowy pracowników Katedry Geografii Ogólnej. W l946 roku dr Alfred Jahn przeprowadził przewód habilitacyjny na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na podstawie rozprawy „Utwory czwartorzędowe i morfologia doliny Bugu pod Sokalem”. Jako docent rozpoczął wykłady, a także prace terenowe na obszarze Wyżyny Lubelskiej. Owocem wieloletnich badań była doskonała monografia „Wyżyna Lubelska – rzeźba i czwartorzęd” wydana w 1956 roku. Oprócz UMCS docent A. Jahn pracował w Regionalnym Urzędzie Planowania Przestrzennego w Lublinie. Jak sam twierdził przynosiło to godziwe wynagrodzenie, ale przede wszystkim ogromne korzyści naukowe. W 1947 roku doktorat obronił Włodzimierz Zinkiewicz a w 1948 – Tadeusz Wilgat.

W 1949 roku na stanowisku zastępcy profesora (już na Wydziale Matematyczno–Przyrodniczym UMCS) rozpoczął pracę dr Franciszek Uhorczak. Zorganizował on Katedrę Geografii II, przemianowaną później na Katedrę Geografii Ekonomicznej. Był uczniem Eugeniusza Romera. W 1932 roku w Instytucie Geograficznym UJK obronił pracę doktorską nt. „Z metodyki badań nad osadnictwem”. W okresie lwowskim blisko współpracował z romerowskim Instytutem Kartograficznym przy „Książnicy Atlas”. Po wyjeździe ze Lwowa w 1946 roku trzy lata spędził w Krakowie. Był wówczas związany z różnymi instytucjami zajmującymi się planowaniem przestrzennym. Podejmując pracę na UMCS był równocześnie zatrudniony w Wojewódzkiej Komisji Planowania Gospodarczego (WKPG) w Lublinie. Pracował tam do 1952 roku zdobywając doświadczenie, doskonale łącząc naukę z praktyką.

W ciągu zaledwie czterech lat powstały solidne fundamenty dla rozwoju nowego ośrodka geograficznego w powojennej Polsce. Problematyka badawcza jaką podjęto w tworzącym się ośrodku była bardzo szeroka i obejmowała praktycznie wszystkie dziedziny geografii fizycznej, jak również zagadnienia geografii osadnictwa, rozwoju miast, planowania przestrzennego, użytkowania ziemi, kartografii tematycznej. Do roku 1951 włącznie, magisterskie studia geograficzne w Lublinie ukończyło 29 osób.

Niestety, wobec konfliktu personalnego z prof. Adamem Malickim w roku 1949, już po uzyskaniu nominacji na stanowisko profesora nadzwyczajnego, odszedł do Wrocławia Alfred Jahn.

ROZWÓJ ORGANIZACYJNY I LOKALOWY

LATA 1950–1970

W kolejnych latach nastąpił, mimo wszelkich trudności, dalszy rozwój ośrodka. Dr Aniela Chałubińska otrzymała w 1950 roku stanowisko docenta. W roku 1951 utworzono Obserwatorium Meteorologiczne, a kolejne doktoraty uzyskali: Zofia Duszyńska, Henryk Maruszczak i Bronisława Szalkiewicz.

W 1951 roku rozpoczęła się reorganizacja uczelni. W ramach zachodzących zmian, z początkiem roku akademickiego 1951/1952 powołano Zespół Katedr Geografii i Geologii UMCS, jego kierownikiem został prof. dr hab. Adam Malicki. Katedra Geologii została ulokowana w suterenie przy ulicy Skłodowskiej 2.

Dokonano też zmian organizacyjnych na Wydziale Matematyczno–Przyrodniczym UMCS. Został on z dniem 1 stycznia 1952 roku podzielony na dwie jednostki: Wydział Matematyczno–Fizyczno–Chemiczny i Wydział Biologii i Nauk o Ziemi. Pierwszym dziekanem Wydziału BiNoZ został prof. Franciszek Uhorczak.

Niezwykle ważnym impulsem w rozwoju geografii lubelskiej był ogólnopolski zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego w roku 1954. W związku z przygotowaniami do zjazdu nastąpiła intensyfikacja badań naukowych, a także konsolidacja organizacyjna. W rezultacie zjazd lubelski, w którym brało udział ponad 500 geografów z całej Polski, był wielkim sukcesem ośrodka lubelskiego (Maruszczak 1995).

W roku 1955 powstały Katedry Gleboznawstwa oraz Meteorologii i Klimatologii, w roku 1956 – Katedra Geografii Regionalnej i Zakład Hydrografii (przemianowany w 1961 roku na Katedrę Hydrografii). W 1959 roku w ramach Katedry Geografii Ekonomicznej wyodrębnił się Zespół Kartografii, który w roku 1964 stał się podstawą samodzielnej Katedry Kartografii. Kierownictwo nowej jednostki objął prof. dr Franciszek Uhorczak. Kierownikiem Katedry Geografii Ekonomicznej został prof. dr Jan Ernst, funkcję tę sprawował aż do przejścia na emeryturę w roku 1979.

W 1959 roku prof. Adam Malicki założył, w ramach Katedry Geografii Fizycznej, Stację Naukową w Równi koło Ustrzyk Dolnych. W oparciu o tę stację problematyka badawcza Katedry rozszerzona została o zagadnienia klimatu Bieszczadów, podejmowano też badania geomorfologiczne w polskich Karpatach Wschodnich, które w krótkim czasie zaowocowały znaczącymi publikacjami (Michna, Paczos 1972, Henkiel 1966, Pękala 1969). Stacja w Równi, w ciągu wielu kolejnych lat była też bazą dla organizacji praktyk studenckich.

W roku 1961 w ramach Katedry Geografii Regionalnej utworzony został Zakład Metodyki Nauczania Geografii z doc. Michałem Janiszewskim jako kierownikiem.

Do roku 1963 tytuły profesorskie uzyskali: Franciszek Uhorczak (1954), Czesław Pachucki i Włodzimierz Zinkiewicz (1960), rozprawy doktorskie obroniło 5 osób. Nastąpił też znaczący wzrost liczby studentów – przeciętnie w latach 1952–1963 tytuły magistrów uzyskało corocznie około 30 osób.

Dalszy rozwój Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, w tym także geografii, był już niemożliwy w prowizorycznych warunkach lokalowych odziedziczonych bezpośrednio po okresie powojennym. Na początku lat 60. władze Uniwersytetu podjęły decyzję o budowie nowego gmachu dla Wydziału na terenie Miasteczka Akademickiego w zachodniej części Lublina przy ul. Akademickiej 19. Rok akademicki 1963/1964 Wydział rozpoczął już w zupełnie nowych warunkach – na ówczesne czasy można powiedzieć, że były to warunki doskonałe. Nowoczesne, przestronne sale dydaktyczne, laboratoria, wyodrębnione biblioteki i czytelnie, tworzyły zupełnie nową jakość dla pracy badawczej i dydaktyki (Fot. 2).

W latach 1963–1970 nastąpił intensywny rozwój kadry naukowej: 4 tytuły profesorskie, 7 habilitacji oraz 18 doktoratów. Wzrosła też liczba studentów – w tym okresie każdego roku kończyło studia przeciętnie około 50 studentów. W 1963 roku na kierunku geografia uruchomione zostały studia zaoczne – do 1970 roku dyplomy magistrów geografii w trybie studiów zaocznych uzyskało 80 osób.

LATA 1970–2011

Z dniem 1 października 1970 roku rozpoczął się kolejny okres w historii lubelskiego ośrodka geograficznego. Został powołany Instytut Nauk o Ziemi, a istniejące dotychczas Katedry przemianowano na Zakłady. W nowym kształcie prawno-statutowym funkcjonowało 11 jednostek organizacyjnych, w tym 8 zakładów naukowych i stacja naukowa oraz – jako odrębne jednostki organizacyjne – Biblioteka Instytutu (utworzona ze zbiorów zakładów: Geografii Fizycznej i Geografii Ekonomicznej) i Składnica Map.

Pierwszym dyrektorem Instytutu został prof. dr hab. Edward Michna (1970–1972). W kolejnych latach funkcje dyrektorskie pełnili: prof. dr Henryk Maruszczak (1972–1978), ponownie prof. dr hab. Edward Michna (1978–1981), prof. dr hab. Andrzej Henkiel (1981–1987), prof. dr hab. Józef Wojtanowicz (1987–1991), prof. dr hab. Krzysztof Wojciechowski (1991–1997), prof. dr hab. Bogusław Kaszewski (1997–1999), prof. dr hab. Zdzisław Michalczyk (1999–2011). Od 1 marca do 30 września 2011 roku funkcję dyrektora Instytutu pełnił dr hab. Radosław Dobrowolski.

W 1972 roku utworzono Laboratorium Geochemiczne (w 1992 roku włączone do Zakładu Geomorfologii), w 1979 roku powstały: Pracownia Geologii LZW (włączona w 1991 roku do Zakładu Geologii) i Roztoczańska Stacja Naukowa w Guciowie. W 1990 roku z Zakładu Hydrografii wyodrębniony został Zakład Ochrony Środowiska. W 1992 rozpoczął funkcjonowanie Zakład Geomorfologii, częściowo wyodrębniony z Zakładu Geografii Fizycznej, a Zakład ten zmienił swą nazwę na Zakład Geografii Fizycznej i Paleogeografii. W roku 1994 powołano Pracownię Dydaktyki Geografii. W tym samym roku, po 35 latach istnienia, wobec trudności kadrowych i organizacyjnych, przestała funkcjonować Bieszczadzka Stacja Naukowa w Równi. Najmłodszą jednostką organizacyjną Instytutu była Pracownia Geograficznych Systemów Informacyjnych utworzona 1 września 2005 roku. Również w tym roku Zakład Geologii zmienił nazwę na Zakład Geologii i Ochrony Litosfery. 15 lutego 2008 roku, w nawiązaniu do planowanego uruchomienia kierunku turystyka i rekreacja, zmieniono nazwę Zakładu Geografii Regionalnej na Zakład Geografii Regionalnej i Turyzmu.

Kolejne dziesięciolecia po utworzeniu Instytutu wyróżniają się wyraźnym przyspieszeniem rozwoju kadr. W latach 1971–1990 zakończono 46 przewodów doktorskich i 11 habilitacji, a do roku 2000 kolejnych 21 doktoratów i 10 habilitacji. W latach 2001–2011 zrealizowano 57 przewodów doktorskich i 7 habilitacji.

W roku 2001 uruchomione zostały w ramach Wydziału doktoranckie studia z zakresu geografii, najpierw w trybie studiów stacjonarnych, a dwa lata później także zaocznych. Pierwszym kierownikiem Studium Doktoranckiego został prof. dr hab. Ryszard Dębicki.

W wyniku dalszego rozwoju kadrowego Instytutu i rosnącej liczby studentów pojawiły się, narastające pod koniec lat 90. trudności lokalowe. Na początku XXI wieku, dzięki staraniom prof. dr hab. Stanisława Uziaka i władz uczelni, Instytut uzyskał środki finansowe z Komitetu Badań Naukowych, uzupełnione z funduszy własnych uczelni, na adaptację istniejących obiektów (znajdujących się na terenach nabytych przez uczelnię od wojska) oraz częściową rozbudowę nowej siedziby w zachodniej części dzielnicy akademickiej. 1 października 2003 roku zespół budynków o łącznej powierzchni 4905 m² został przekazany do użytkowania społeczności akademickiej Instytutu (Fot. 3, 4). Z ul. Akademickiej 19 na Aleje Kraśnickie 2 c przeprowadziło się wówczas 9 zakładów oraz Biblioteka i Zbiory Kartograficzne. W nowo oddanym obiekcie znalazły się: aula na 176 miejsc, 4 mniejsze sale wykładowe i ćwiczeniowe, 6 sal seminaryjnych, laboratoria, pracownia komputerowa oraz 59 pokoi dla pracowników.

Doskonałe warunki do pracy uzyskała Biblioteka Instytutu. Zajęła ona pomieszczenia o łącznej powierzchni 500 m². Uzyskała magazyn książek wyposażony w regały kompaktowe, czytelnię ogólną na 40 miejsc oraz czytelnię czasopism bieżących dla pracowników Instytutu. Od 2000 roku jej zbiory były katalogowane w systemie VTLS, co stworzyło możliwość funkcjonowania w centralnym katalogu polskich bibliotek naukowych NUKAT. Zbiory Biblioteki liczą ponad 100 000 woluminów wydawnictw zwartych i ciągłych. Na bieżąco opracowywanych jest 350 tytułów czasopism polskich i zagranicznych. Utrzymywana jest wymiana czasopism z licznymi bibliotekami specjalistycznymi w świecie, która w wielu przypadkach ma już tradycje 60 letnią. Biblioteka posiada też bogaty zbiór XIX wiecznej europejskiej literatury geograficznej. Jest to jeden z najbogatszych w kraju zbiorów z zakresu geografii, gleboznawstwa, geologii i ochrony środowiska.

Niestety nie wszystkie jednostki mogły się przeprowadzić do nowych pomieszczeń. W budynku przy ul Akademickiej 19 pozostały wówczas Zakłady: Hydrografii, Geomorfologii i Gleboznawstwa. Dzięki staraniom władz Instytutu, przy wsparciu ze strony władz uczelni, w roku 2007 udało się pozyskać nowe fundusze na dokończenie zespołu budynków Instytutu Nauk o Ziemi wraz z wyposażeniem laboratoriów. Uzyskano je z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz ze środków unijnych w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej 2007–2013 (dofinansowanie z funduszy PO RPW wyniosło niemal 25,5 mln PLN).

W NOWEJ STRUKTURZE ORGANIZACYJNEJ

Na początku listopada 2010 roku Rada Instytutu Nauk o Ziemi wystąpiła z sugestią rozważenia formalnego wydzielenia Instytutu i utworzenia dwu odrębnych Wydziałów. Po pozytywnych uzgodnieniach i uchwale Rady Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi o podziale Wydziału na dwie jednostki podjęte zostały dalsze działania. W dniu 12 stycznia 2011 roku została zaakceptowana przez Radę Naukową INoZ nazwa i struktura nowego wydziału, z zachowaniem Zakładów i Pracowni. Równocześnie podejmowane były starania w Centralnej Komisji ds. Stopni i Tytułów Naukowych o przeniesienie uprawnień akademickich.

W dniu 25 maja 2011 roku uchwałą Senatu UMCS przekształcono Wydział Biologii i Nauk o Ziemi w dwa Wydziały: Biologii i Biotechnologii oraz Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Instytut Nauk o Ziemi zakończył funkcjonowanie w dotychczasowym kształcie prawno-statutowym 30 września 2011 roku.

Strukturę Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej tworzy aktualnie 14 jednostek organizacyjnych, 11 zakładów naukowych: Geoekologii i Paleogeografii, Geografii Regionalnej i Turyzmu, Geografii Społeczno-Ekonomicznej, Geologii i Ochrony Litosfery, Geomorfologii, Hydrologii (z Pracownią Hydrochemii i Hydrometrii), Kartografii i Geomatyki, Gleboznawstwa i Ochrony Gleb, Meteorologii i Klimatologii (z Pracownią Monitoringu Meteorologicznego), Ochrony Środowiska, Polityki Przestrzennej i Planowania, dwie pracownie: Dydaktyki Geografii i Geoinformacji, oraz Roztoczańska Stacja Naukowa w Guciowie. Wydział posiada też Bibliotekę oraz Zbiory Kartograficzne.

Na Wydziale Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej obecnie zatrudnionych jest 122 pracowników, z czego 86 osób to nauczyciele akademiccy. Dla dziewięciu z nich UMCS jest dodatkowym miejscem pracy. W tej liczbie mieszczą się osoby zatrudnione w instytucjach szkolnictwa wyższego innych niż UMCS, ale również pracownicy instytucji i przedsiębiorstw spoza branży oświatowej, których profil działalności odpowiada oferowanym przez Wydział kierunkom studiów.

Wydział jest uprawniony do nadawania stopni naukowych: doktora i doktora habilitowanego w zakresie nauk o Ziemi, a także do przeprowadzenia postępowania o nadanie tytułu profesora nauk o Ziemi.

W ostatnich dwóch latach nastąpił znaczący postęp w zakresie awansów zawodowych, zwłaszcza związanych z uzyskaniem stopnia naukowego doktora habilitowanego (8 osób) oraz tytułu profesora (3 osoby + 1 wniosek w końcowej fazie procedowania).

Racjonalna polityka kadrowa stanowi kluczowy element strategii Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Bazuje ona na zasadzie zatrudniania osób zdolnych i kreatywnych, zapewniających szybki rozwój naukowy oraz wysoką jakość kształcenia, w tym także osób posiadających praktyczne doświadczenie zawodowe zdobyte w instytucjach i przedsiębiorstwach, których profil działalności jest zbieżny z profilem oferty dydaktycznej Wydziału. Część nowo utworzonych po roku 2011 etatów warunkowana była realizacją założeń projektowych, związanych z budową i wyposażeniem obiektu badawczo-dydaktycznego Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie (w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego – Rozwój Polski Wschodniej: Budowa wraz z wyposażeniem obiektu badawczo-dydaktycznego Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie) i koniecznością zwiększenia potencjału naukowo-badawczego i dydaktycznego.

Gmach Wydziału – Collegium Geographicum – od dnia 24 kwietnia 2014 roku nosi imię Profesora Stanisława Uziaka. Podkreślono w ten sposób wielką aktywność i zaangażowanie Profesora na rzecz budowy nowej siedziby lubelskiej geografii. Jest to budynek nowoczesny, innowacyjny i funkcjonalny, z doskonałym wyposażeniem: analityczno-laboratoryjnym, dostosowanym do światowych standardów. Wysokiej klasy aparatura naukowo-badawcza zgromadzona jest w kilku specjalistycznych laboratoriach. Wydział dysponuje odpowiednim zapleczem edukacyjnym, dostosowanym do potrzeb kształcenia studentów czterech kierunków: geografii, turystyki i rekreacji, gospodarki przestrzennej oraz geoinformatyki. W zespole budynków wydziałowych jest 10 sal wykładowych (483 miejsc), 12 sal seminaryjnych (231 miejsc), 5 sal laboratoryjnych, 3 pracownie komputerowe (40 stanowisk) oraz 2 pracownie digitalizacji i reprodukcji. Łączna powierzchnia użytkowa wynosi 8539 m², a kubatura 37188 m³ (Fot. 5).

PROBLEMATYKA BADAWCZA LUBELSKICH GEOGRAFÓW

GŁÓWNE KIERUNKI BADAŃ

Region lubelski w okresie przedwojennym nie znajdował się w zasięgu geograficznych badań naukowych prowadzonych przez ośrodki warszawski i lwowski. Nic więc dziwnego, że w pierwszym okresie swej działalności (do 1954 roku) rozwijający się ośrodek lubelski postawił przed sobą ambitne zadanie poznania cech środowiska przyrodniczego i podstawowych uwarunkowań rozwoju gospodarczego Polski południowo-wschodniej, z wyraźnymi preferencjami dla region lubelskiego. Rozwijane były badania klimatologiczne (A. Chałubińska, T. Wilgat, W. Zinkiewicz) i hydrograficzne. Zwraca uwagę zaangażowanie się ośrodka lubelskiego do prac nad mapą hydrograficzną Polski oraz szereg opracowań o charakterze metodycznym w zakresie rozpoznania regionalnych stosunków wodnych. Na szczególne wyróżnienie zasługuje bez wątpienia praca „Jeziora łęczyńsko – włodawskie” (T. Wilgat 1954), będąca do dziś ważnym punktem odniesienia w badaniach nad zmianami środowiska tego newralgicznego z punktu widzenia stosunków wodnych regionu. W tym pierwszym okresie były również rozwijane badania geomorfologiczne – głównie nad zjawiskami krasowymi, rzeźbą obszarów lessowych i erozją gleb. Ośrodek włączył się także do prac nad mapą geomorfologiczną Polski, koordynowanych przez Instytut Geografii PAN. W tym też okresie rozpoczęto badania nad utworami lessowymi.

Problematyka badawcza z zakresu geografii ekonomicznej koncentrowała się początkowo nad zagadnieniami ludnościowymi, rozwojem osadnictwa wiejskiego i geografii miast. Zwracają uwagę prace kierowane przez prof. F. Uhorczaka w zakresie zastosowań geografii do celów planowania gospodarczego.

Znaczącą rolę w dorobku ośrodka lubelskiego miały opracowania z zakresu dydaktyki geografii i szeroka współpraca ze środowiskiem nauczycieli geografii. Wiodącą rolę odgrywała w tej dziedzinie prof. dr Aniela Chałubińska (A. Malicki 1954).

Główne kierunki badawcze wytyczone w pierwszym dziesięcioleciu ośrodka rozwijane były w kolejnych latach. Pojawiła się też, w miarę rozwoju kadrowego i organizacyjnego nowa tematyka, wynikająca z rozszerzania spektrum badawczego nauk o Ziemi. W zakresie klimatologii rozwijane były badania dotyczące cyrkulacyjnych aspektów klimatu Polski, uwarunkowań rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń atmosfery, klimatu obszarów chronionych (Kaszewski 2001). W dziedzinie gleboznawstwa priorytetem była kartografia gleb, badania nad genezą i systematyką gleb, a w okresie późniejszym ważną rolę zaczęły odgrywać badania nad wpływem środowiska na produktywność wybranych ekosystemów oraz nad wpływem zanieczyszczeń przemysłowych, komunalnych i środków ochrony roślin na gleby (Uziak 1996).

Rozwijane były kompleksowe badania hydrograficzne zmierzające do szczegółowego poznania stosunków wodnych w regionie, w połączeniu z problematyką gospodarki wodnej. W Zakładzie Hydrografii podejmowano również opracowania problemowe odnoszące się do obszaru Polski oraz w ramach badań ekspedycyjnych w Mongolii. Odrębnym nurtem badawczym w hydrografii stały się antropogeniczne zmiany stosunków wodnych w Polsce – głównie w wyniku niewłaściwych melioracji i rabunkowego poboru wód w terenach zurbanizowanych i uprzemysławianych (Michalczyk 2007). Badania limnologiczne, były kontynuacją prac prof. T. Wilgata nad jeziorami łęczyńsko-włodawskimi. Równolegle z badaniami hydrograficznymi rozwijano problematykę ochrony środowiska, co doprowadziło do wyodrębnienia się Zakładu Ochrony Środowiska (1990 r.). Przy współudziale wielu pracowników Instytutu prowadzono inwentaryzację środowiska i prace nad tworzeniem spójnego systemu jego ochrony w regionie. To między innymi dzięki staraniom zespołu pracowników Instytutu utworzone zostały dwa parki narodowe: Poleski i Roztoczański, liczne parki krajobrazowe i rezerwaty przyrody. Wielka w tym zasługa prof. T. Wilgata, który był w ośrodku lubelskim inicjatorem badań i działań na rzecz ochrony środowiska (Michalczyk 2007a). W Zakładzie Ochrony Środowiska rozpoczęto studia nad świadomością ekologiczną społeczeństwa a także teorią i praktyką ocen oddziaływania na środowisko.

W kolejnych latach pracownicy Instytutu, w ramach współpracy z Roztoczańskim Parkiem Narodowym, aktywnie włączyli się do starań o organizację stacji bazowej monitoringu środowiska oraz zlewni badawczej na Roztoczu. W 2009 roku Rada Instytutu zaakceptowała Zarys programu badań naukowych do realizacji w Stacji Geoekologicznej „Biały Słup” oraz w zlewni badawczej Świerszcza, w którym sprecyzowano zadania monitoringowe oraz tematy prac dla obszaru Roztocza.

Badania geomorfologiczne, paleogeograficzne a także z zakresu geologii osadów plejstoceńskich prowadzone były początkowo w Zakładzie Geografii Fizycznej i w Zakładzie Geologii, a od 1992 roku także w Zakładzie Geomorfologii. Bez wątpienia wiodącą rolę odgrywał Zakład Geografii Fizycznej. To tam stworzona została przez prof. Adama Malickiego, później rozwijana z powodzeniem przez prof. Henryka Maruszczaka lubelska szkoła badań lessów. Wyniki wszechstronnych badań nad litologią, stratygrafią i paleogeografią lessów i utworów lessopodobnych, publikowane w licznych wydawnictwach krajowych i zagranicznych oraz organizacja wielu specjalistycznych konferencji, stawiają ośrodek lubelski w gronie najważniejszych w tym zakresie, przynajmniej w skali europejskiej. Na szczególne wyróżnienie zasługują zbiorowe opracowania: „Podstawowe profile lessów w Polsce” (2 tomy) pod redakcją prof. H. Maruszczaka, jak również specjalne dwa tomy Annales sec. B wydane w języku angielskim: „Problems of the stratigraphy and paleogeography of loesses” (1987) oraz „Problems of the stratigraphy and paleogeography of the Pleistocene” (1991), również pod redakcją H. Maruszczaka – dedykowane międzynarodowym kongresom INQUA. Konsekwentnie rozwijano w ramach Zakładu Geografii Fizycznej i Paleogeografii laboratoria: datowań termoluminescencyjnych, palinologiczne, mikromorfologii, sedymentologiczne. Dzięki temu stworzone zostały warunki do interdyscyplinarnych badań nad stratygrafią i paleogeografią plejstocenu Europy środkowo-wschodniej we współpracy z wieloma ośrodkami geograficznymi w Polsce i na Ukrainie. Wspólnie z archeologami prowadzono prace nad rekonstrukcją cech środowiska dla wielu ważnych stanowisk archeologicznych w Polsce SE i na Ukrainie.

W kilku zakładach Instytutu podjęto badania nad regionalizacją fizycznogeograficzną, waloryzacją krajobrazu i krajobrazem kulturowym. W Zakładzie Geografii Regionalnej kierowanym przez prof. dr hab. A. Świecę rozpoczęto realizację nowego w ośrodku lubelskim kierunku badawczego – geografii turyzmu.

W Zakładzie Geologii i Ochrony Litosfery, przy współpracy pracowników z innych zakładów, w kooperacji z Państwowym Instytutem Geologicznym od ponad 30 lat kontynuowano prace w zakresie kartografii geologicznej. Zrealizowano ponad 20 arkuszy Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1: 50 000. Prowadzono też badania nad litologią i stratygrafią utworów kenozoicznych. W kilku zakładach realizowano badania z zakresu geomorfologii strukturalnej i neotektoniki.

W Instytucie prowadzone były również badania nad wpływem działalności człowieka na dynamikę procesów geomorfologicznych, głównie erozji na obszarach lessowych, jak również nad uwarunkowaniami transformacji koryt rzecznych.

Instytut Nauk o Ziemi UMCS był jednym z trzech uniwersyteckich ośrodków geograficznych, w których działały zakłady kartografii i prowadzono specjalizację z tego zakresu w ramach magisterskich studiów geograficznych. Lubelska kartografia została stworzona przez prof. dr F. Uhorczaka. Problematyka badawcza zakładu koncentrowała się na pracach metodycznych dotyczących: zasad wydzielania pól podstawowych, interpolacji przy konstrukcji map gospodarczych, typogramu, konstrukcji map zatrudnienia a także użytkowania ziemi oraz kryteriów oceny planów miast. Ważne były prace nad metodami prezentacji kartograficznej zjawisk zmiennych w czasie, i metodami komputerowymi w kartografii (Mościbroda 2004). W 1999 roku wydany został „Zarys historii kartografii” autorstwa M. Sirko.

Jednym z istotnych problemów lubelskiego ośrodka geograficznego od prawie 40 lat jest nierównomierny rozwój dyscyplin fizycznogeograficznych i społeczno-gospodarczych (geografii ekonomicznej w szerokim sensie). Po odejściu w 1979 roku na emeryturę kierownika Zakładu Geografii Ekonomicznej – prof. Jana Ernsta, który nie pozostawił po sobie następcy, jednostką kierowało aż sześć osób. Zmieniał się jej skład osobowy, trudno było utrzymać konsekwentny profil badawczy. Dopiero zatrudniony w 1999 roku prof. dr hab. Bronisław Górz z Akademii Pedagogicznej w Krakowie rozpoczął proces odbudowy kadrowej i określenia zasadniczego kierunku dalszego rozwoju Zakładu.

W latach 2001–2008 Zakładem Geografii Ekonomicznej kierował prof. Jerzy Mościbroda, który kontynuował działania prof. B. Górza nad rekonstrukcją i przyspieszonym rozwojem jednostki. W roku 2009 kierownictwo Zakładu przejął dr hab. Andrzej Miszczuk. W jednostce zatrudnieni zostali na drugich etatach profesorowie z Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk z Warszawy – Jerzy Bański i Tomasz Komornicki. W ten sposób Zakład otrzymał nowe impulsy rozwojowe. Rozszerzyła się problematyka badawcza jednostki. Aktualnie prowadzone są badania nad przemianami systemu miejskiej sieci osadniczej, przeobrażeniami obszarów wiejskich, rozmieszczeniem i koncentracją ludności, efektywnością mechanizmów zagospodarowania przestrzennego, szansami i barierami rozwoju lokalnego i regionalnego, a także metodycznymi aspektami regionalizacji i typologii w badaniach społeczno gospodarczych.

W połowie lat 70. ubiegłego wieku, z inicjatywy prof. dr Alfreda Jahna, prof. Kazimierz Pękala podjął badania polarne. W roku 1986 zorganizowano pod Jego kierownictwem pierwszą ekspedycję Instytutu Nauk o Ziemi na Spitsbergen w rejon Bellsundu. Zapoczątkowany został w ten sposób nowy rozdział w badaniach Instytutu. W czasie kolejnych, corocznych wypraw ekspedycyjnych do Calypsobyen w fiordzie Recherche realizowano w szerokim zakresie, interdyscyplinarne badania z zakresu geomorfologii strefy peryglacjalnej, dynamiki procesów brzegowych, warunków rozwoju wybrzeży morskich, glacjologii. Prowadzono również prace badawcze z zakresu klimatologii i meteorologii, hydrologii, gleboznawstwa. W kolejnych wyprawach, obok geografów, brali też udział botanicy i archeolodzy. Szeroko rozwinęła się współpraca naukowa z wieloma ośrodkami badań polarnych w kraju i zagranicą, między innymi z Rosją, Norwegią, Czechami, Francją a ostatnio także z USA i Kanadą. Obecnie badania polarne w ośrodku lubelskim realizowane są w ramach dużych, międzynarodowych programów badawczych i grantów Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Dotychczas ośrodek lubelski zorganizował 26 wypraw badawczych na Spitsbergen. Wyniki badań prezentowane były na licznych konferencjach krajowych i zagranicznych organizowanych także przez ośrodek lubelski. W latach 1989–1998 wydano w Lublinie z inicjatywy i pod redakcją prof. K. Pękali 8 tomów Wypraw Geograficznych na Spitsbergen oraz 3 tomy materiałów z Sympozjów Polarnych (w latach 1987, 1993 i 1999). 

AKTUALNE KIERUNKI BADAŃ

Priorytety badawcze Wydziału, bazujące na przedstawionej powyżej tradycji naukowej lubelskiego ośrodka geograficznego oraz wychodzące naprzeciw współczesnym wyzwaniom, obejmują następujące specjalności naukowe:

• Paleogeografia kenozoiku Europy Środkowej i Wschodniej;
• Stan i zmiany środowiska geograficznego obszarów polarnych i subpolarnych;
• Dynamika współczesnych przekształceń i ochrona środowiska przyrodniczego Polski południowo-wschodniej;
• Przemiany organizacji przestrzeni i struktur społeczno-ekonomicznych w Polsce na tle europejskim, ze szczególnym uwzględnieniem obszarów przygranicznych;
• Uwarunkowania rozwoju i kierunki przemian krajobrazu kulturowego;
• Przyrodnicze, ekonomiczne i społeczne aspekty rozwoju turystyki i rekreacji;
• Teoria i praktyka gospodarki przestrzennej;
• Zastosowanie nowych metod i technik w badaniach środowiska geograficznego;
• Problemy współczesnej edukacji geograficznej i ekologicznej.

Na Wydziale realizowanych jest obecnie blisko 30 projektów naukowo-badawczych, finansowanych ze źródeł zewnętrznych (krajowych i międzynarodowych).

WYDAWNICTWA (PUBLIKACJE)

Podstawowym wydawnictwem, w którym publikowane są wyniki badań geografów lubelskich jest Annales Universitatis Mariae Curie Skłodowska sectio B, Geographia, Geologia, Paleontologia redagowane przez: Adama Malickiego (tomy 1–34), Edwarda Michnę (tomy 35–41), Józefa Wojtanowicza (tomy 42–60). Od roku 2006 redaktorem Annales sec. B jest prof. dr hab. Maria Łanczont. Poza seryjnymi tomami wydano w języku angielskim dwa tomy suplementów poświęcone w całości problematyce lessowej, zredagowane przez prof. dr Henryka Maruszczaka.

Uzupełnieniem wydawnictw uniwersyteckich była działalność wydawnicza Lubelskiego Towarzystwa Naukowego, które w latach 1961–1992 opublikowało 33 Biuletyny LTN sec. D oraz 4 tomy monograficznego opracowania „Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny” (1993) pod redakcją prof. Stanisława Uziaka. W 2008 roku zostały one zebrane i wydane w tomie „Środowisko przyrodnicze Lubelszczyzny”.

Po zmianach, ustrojowych w Polsce w roku 1989, i organizacyjnych w zakresie działalności edytorskiej na Uniwersytecie w roku 1994, zmieniły się też w sposób zasadniczy warunki publikacji wydawnictw naukowych. W ciągu ostatnich 16 lat (1990–2006) w Instytucie Nauk o Ziemi wydano, poza wydawnictwem seryjnym Annales sec. B, 105 tomów materiałów konferencyjnych i opracowań monograficznych, 25 tomów materiałów dydaktycznych (skrypty, podręczniki, przewodniki do ćwiczeń), 32 wydawnictwa z zakresu dydaktyki geografii. Niektóre z nich wznawiano wielokrotnie.

Ożywioną działalność edytorską prowadzi też Zakład Kartografii. Pracownicy Zakładu w kooperacji z Wydawnictwem Kartpol od roku 1996 wydali około 40 oryginalnych, nowych opracowań map tematycznych regionu lubelskiego. W większości są to mapy turystyczne regionu i poszczególnych jego części, ale także mapy krajobrazowe, mapy specjalistyczne i plany miast. Wydawnictwa te były nagradzane w konkursach organizowanych przez Stowarzyszenie Kartografów Polskich (2004) i na Targach turystycznych w Poznaniu (2000). W ostatnich latach Zakład Kartografii i Geomatyki zintensyfikował współpracę z Roztoczańskim Parkiem Narodowym. Wymiernym efektem był udział pracowników Zakładu w opracowaniach merytorycznych i redakcji kartograficznej map do Planu Ochrony RPN na lata 2011–2030. Ważnym osiągnięciem naukowym pracowników Zakładu było opracowanie i wydanie w 2012 roku przez Roztoczański Park Narodowy monografii kartograficznej „Roztoczański Park Narodowy – przyroda i człowiek”.

Opracowanie, na 27 planszach. przestawia mapy archiwalne oraz współczesne opisujące: walory przyrodnicze, kulturowe, krajobrazowe Parku oraz sposoby ich ochrony i udostępniania. Po raz pierwszy zaprezentowano mapy, pokazujące zagadnienia przyrodnicze, demograficzne i gospodarcze. Zastosowane rozwiązania kartograficzne sprawiają, że przedstawione treści są czytelne nie tylko dla profesjonalistów.

Wyniki prowadzonych na Wydziale badań są podstawą przygotowywania prezentacji na konferencjach oraz publikacji naukowych, które są wykorzystywane w procesie kształcenia studentów, służąc często jako materiał źródłowy. W latach 2009–2013 pracownicy Wydziału opublikowali 90 prac z listy A MNiSzW, 300 artykułów w czasopismach B, 18 monografii oraz 150 rozdziałów w monografiach i opracowaniach zbiorowych. Bogaty, wartościowy i uznawany dorobek naukowy nauczycieli akademickich prowadzących zajęcia na czterech kierunkach studiów, przyczynia się w istotnym stopniu do podniesienia jakości kształcenia. Studenci przygotowując prace dotyczące obszaru Lubelszczyzny, zwłaszcza na studiach II stopnia, mają możliwość wykorzystania publikacji pracowników Wydziału i rozszerzenia swojego stanu wiedzy o wyniki najnowszych prac.

ZJAZDY I KONFERENCJE

Jedną z podstawowych form prezentacji i upowszechniania wyników badań naukowych są zjazdy, konferencje i seminaria naukowe. Jak już wspomniano, pierwszą dużą imprezą naukową zorganizowaną przez ośrodek lubelski był ogólnopolski zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego w roku 1954. Stało się tradycją naszego ośrodka organizowanie w Lublinie kolejnych zjazdów co 10 lat (1964, 1974, 1984, 1994 i 2004). Na każdy z nich przygotowywane były specjalne wydawnictwa, prezentujące postęp w badaniach środowiska przyrodniczego i problematyki społeczno-gospodarczej regionu. Ośrodek lubelski był też organizatorem 4 zjazdów Polskiego Towarzystwa Geologicznego (1970, 1984, 1998 i 2007) i zjazdu Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich (1998). Na wyróżnienie zasługuje cykl konferencji organizowanych wspólnie z Komitetem Badań Czwartorzędu PAN i ośrodkami geograficznymi z Kijowa i Lwowa poświęconych problematyce lessowej, m.in. Найдавніші леси Поділля і Покуття: проблеми генези, стратиграфії, палеогеографії, Lessy najstarsze Podola i Pokucia: problemy genezy, stratygrafii i paleogeografii. XVI ukraińsko-polskie seminarium, Skała Podolska, Ukraina (2009), 5^th International Symposium on Gully Erosion “Human Impact on Gully Erosion”, Lublin (2009).

W ciągu ostatnich 10 lat, wraz z rozwojem badań nad krajobrazem kulturowym, ośrodek lubelski był głównym organizatorem ogólnopolskich konferencji naukowych poświęconych różnym aspektom krajobrazu: „Krajobraz kulturowy – cechy, walory, ochrona” (2006), „Dźwięk w krajobrazie – stan i perspektywy badań” (2008), „Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych” (2010), „Sacrum w krajobrazie” (2012). Znaczna część referatów wygłoszonych podczas konferencji została opublikowana w Problemach Ekologii Krajobrazu oraz Pracach Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG. Przygotowano monografię „Krajobraz kulturowy zachodniej części Wyżyny Lubelskiej” pod redakcją W. Kałamuckiej. Pracownicy INoZ współpracowali przy organizacji międzynarodowej, cyklicznej konferencji „The 22^nd Permanent European Conference for the Study of the Rural Landscape” (PECSRL) pod hasłem „European Rural Future: Landscape as an Interface” (2006), przygotowując dwudniową sesję terenową na Wyżynie Lubelskiej i Roztoczu, w której uczestniczyło 33 zagranicznych naukowców. Z tej okazji opublikowane zostało specjalne wydawnictwo: „Cultural landscapes of the Lublin Upland and Roztocze”, współredagowane przez E. Skowronek, W. Wołoszyna, K. M. Borna i T. Speka.

Od momentu powstania Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej zorganizował 5 konferencji międzynarodowych (tab. 1).

Tab. 1 Międzynarodowe konferencje naukowe zorganizowane przez Wydział NoZiGP 

źródło: Raport samooceny, 2014

Podczas konferencji ponad 180 naukowców wygłosiło referaty, uczestniczyło w nich 115 osób reprezentujących zagraniczne ośrodki naukowe.

W okresie 2011–2014 pracownicy Wydziału brali aktywny udział w niemal 230 konferencjach krajowych i ponad 120 międzynarodowych (tab. 2).

Tab. 2 Liczba konferencji, w których czynnie uczestniczyli pracownicy WydziałuNoZiGP

źródło: Raport samooceny, 2014, baza aktywności naukowej pracowników WNoZiGP

Na Wydziale zorganizowano w tym samym czasie 7 krajowych konferencji naukowych i seminariów, na których prezentowano dorobek wszystkich dyscyplin geograficznych, i dyskutowano nad najnowszymi kierunkami badań w geografii i dyscyplinach pokrewnych. 

WSPÓŁPRACA KRAJOWA I ZAGRANICZNA

Wydział prowadzi współpracę naukowo-badawczą i dydaktyczną z wieloma uczelniami krajowymi i zagranicznymi, instytutami badawczymi oraz instytucjami społeczno-gospodarczymi. Jest ona realizowana w głównej mierze w oparciu o podpisane umowy i projekty badawcze. Badania naukowe prowadzone za granicą są wykonywane przede wszystkim na Ukrainie (Państwowy Uniwersytet Lwowski im. I. Franko, Lwów), na Spitsbergenie, a także w Rosji (Państwowy Uniwersytet im. I.G. Petrovskiego, Briańsk) i Belgii (Katolicki Uniwersytet w Leuven). Od kilkunastu lat prowadzona jest coroczna wymiana grup studenckich (tygodniowe ćwiczenia terenowe) z Uniwersytetem we Lwowie oraz Uniwersytetem w Ołomuńcu. Każdego roku uczestniczy w nich około 40 studentów Wydziału oraz podobna liczba studentów zagranicznych. Ponadto pracownicy  naukowi przyjeżdżający do UMCS na wizyty studyjne związane z realizacją projektów naukowych, prowadzą także wykłady dla studentów Wydziału NoZiGP.

Podniesieniu poziomu jakości kształcenia na Wydziale oraz jego umiędzynarodowieniu służy wymiana programowa studentów oraz nauczycieli akademickich. Opiera się ona przede wszystkim na programie Erasmus (obecnie Erasmus+). Oferta kierowana do studentów jest bogata i corocznie poszerzana. Obecnie podpisanych jest 19 dwustronnych umów umożliwiających mobilność studentów i kadry Wydziału. W latach 2011–2014 z programu Erasmus skorzystało 24 studentów i 7 nauczycieli akademickich.

Na Wydziale prowadzone są również działania mające na celu przybliżenie studentom, międzynarodowego wymiaru edukacji i kształcenia. Polegają one na organizacji zajęć i wykładów z obcokrajowcami będącymi gośćmi Wydziału. W ostatnich latach byli to naukowcy z Belgii, Czech, Węgier, Indii, Rosji. W okresie 2011–2014 zajęcia takie przeprowadziło 10 osób. Byli to m.in. profesor Cliff Ollier, zatrudniony na Wydziale w semestrze letnim roku akad. 2011/2012 jako visiting profesor, oraz profesor Jean Poesen.

DYDAKTYKA

Obecnie Wydział kształci studentów na kierunkach: geografia (od 1945 roku), turystyka i rekreacja (od 2008 roku), gospodarka przestrzenna (od 2012 roku) i geoinformatyka (od 2013 roku).

Geografia – to studia stacjonarne dwustopniowe. W ramach studiów licencjackich I° oferowane są specjalności: organizacja przestrzeni społeczno-ekonomicznej, hydrometeorologia, kartografia z geoinformacją, geomonitoring z ekofizjografią, natomiast na studiach magisterskich II° specjalności: kartografia z geoinformacją, planowanie przestrzenne, rozwój regionalny, klimatologia i gospodarka wodna, geozagrożenia w środowisku człowieka (2012), modelowanie środowiska – rekonstrukcje i prognozy (2012), zarządzanie środowiskiem (od 2013). Ponadto studenci mają możliwość otrzymania uprawnień do nauczania przyrody w szkole podstawowej (przy wyborze bloku zajęć pedagogicznych).

Turystyka i rekreacja – to studia stacjonarne dwustopniowe. W ramach studiów licencjackich I° proponowane są specjalności: organizacja i obsługa ruchu turystycznego, rekreacja zdrowotna i ruchowa, hotelarstwo, gospodarowanie zasobami turystycznymi, ekoturystyka, natomiast na II°: turystyka dzieci i młodzieży, planowanie i zarządzanie w turystyce i rekreacji, turystyka zdrowotna, geoturystyka.

Gospodarka przestrzenna – to studia stacjonarne inżynierskie I°, trwające 7 semestrów. W ramach studiów oferowane są specjalności: planowanie przestrzenne, zarządzanie i restrukturyzacja przestrzeni, architektura krajobrazu.

Geoinformatyka – to studia stacjonarne licencjackie I°. Jest to pierwszy w Polsce kierunek studiów łączący wiedzę z zakresu geografii, informatyki oraz Systemów Informacji Przestrzennej, na którym szczególny nacisk został położony na zagadnienie praktycznych zastosowań zdobywanej wiedzy w różnych dziedzinach życia. W realizację procesu dydaktycznego zaangażowani są także pracownicy naukowo-dydaktyczni Wydziału Matematyki, Fizyki i Informatyki UMCS oraz eksperci-praktycy, głównie z firm geoinformatycznych działających w Polsce i na świecie.

Na Wydziale realizowano również zajęcia na studiach podyplomowych, m.in.: Nauczanie geografii w szkołach ponadpodstawowych, Nauczanie przyrody w szkołach ponadgimnazjalnych, GIS w praktyce.

Czteroletnie stacjonarne studia doktoranckie III° na kierunku geografia zostały utworzone w 2001 roku. Ich pierwszym kierownikiem był prof. dr hab. Ryszard Dębicki (do 30 września 2005 roku), następnie prof. dr hab. Marian Harasimiuk (do 30 września 2013 roku), a obecnie jest dr hab. Marek Nowosad, prof. nadzw. UMCS. Aktualnie na studiach doktoranckich kontynuuje naukę 26 osób, w niemal wszystkich Zakładach i pracowniach Wydziału. Przez szereg lat funkcjonowały również studia doktoranckie w trybie niestacjonarnym. Przepisy finansowe, wprowadzone w 2011 roku, okazały się niekorzystne i obecnie studia te finalizują tylko 4 osoby. Na Wydziale Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS na studia III° (kierunek geografia), mogą być przyjmowani, obok absolwentów studiów geograficznych, także absolwenci politologii, turystyki i rekreacji oraz kierunków ekonomicznych. 

INNE WAŻNE INFORMACJE

Pewną miarą aktywności ośrodka i pozycji profesorów są funkcje jakie pełnili w strukturach organizacyjnych uczelni i poza nią. Trzykrotnie geografowie pełnili funkcje rektorów UMCS (B. Dobrzański 1952–1955, S. Uziak 1984–1987, M. Harasimiuk 1999–2005), czterokrotnie prorektorów (A. Malicki, E. Michna, M. Harasimiuk, R, Dębicki), ośmiokrotnie dziekanów Wydziału (F. Uhorczak, W. Zinkiewicz, J. Ernst, S. Uziak, J. Wojtanowicz, M. Harasimiuk, R. Dębicki, R. Dobrowolski). Wielu pracowników Instytutu/Wydziału wielokrotnie było wybieranych na członków Komitetów Polskiej Akademii Nauk: Komitet Badań Polarnych, Komitet Nauk Geograficznych, Komitet Badań Czwartorzędu, Komitet Gospodarki Wodnej, Komitet Narodowy ds. Współpracy z Komitetem Problemów Środowiska ICSU (ICSU SCOPE) i Międzynarodowym Programem „Człowiek i Biosfera” (UNESCO-MAB).

Prof. Maria Łanczont jest członkiem korespondentem PAU, członkiem Narodowego Komitetu INQUA.

Prof. Radosław Dobrowolski jest członkiem Państwowej Rady Ochrony Przyrody i Międzynarodowej Rady Koordynacyjnej Transgranicznego Rezerwatu Biosfery „Polesie Zachodnie”.

Prof. Ryszard Dębicki w latach 2000–2010 był ekspertem Europy Środkowo-Wschodniej i członkiem Komitetu Naukowo-Technicznego Konwencji Narodów Zjednoczonych ws. Przeciwdziałania Pustynnieniu Ziemi oraz członkiem Europejskiego i Krajowego Forum Glebowego. Aktualnie prof. dr hab. Ryszard Dębicki pełni funkcję prorektora ds. Badań Naukowych i Współpracy Międzynarodowej.

Prof. Marian Harasimiuk jest wiceprzewodniczącym Rady Naukowej Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego i wiceprzewodniczącym Komitetu Nauk Geograficznych Polskiej Akademii Nauk

Członkami Senatu w kadencji 2012–2016 są: prof. dr hab. Maria Łanczont, prof. dr hab. Radosław Dobrowolski oraz dr Mirosław Krukowski.

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej na wniosek lubelskich geografów nadał tytuły doktora honoris causa następującym wybitnym uczonym: w roku 1962 profesorowi Uniwersytetu im. Iwana Franko we Lwowie na Ukrainie – Eugeniuszowi Łazarence (promotor prof. Franciszek Uhorczak); w roku 1980 byłemu Rektorowi UMCS, gleboznawcy – profesorowi Bohdanowi Dobrzańskiemu (promotor prof. Stanisław Uziak); w roku 1984 profesorowi Alfredowi Jahnowi (promotor prof. Henryk Maruszczak); w roku 1992 – profesor Anieli Chałubińskiej (promotor prof. Henryk Maruszczak); w roku 2014 –profesorowi Uniwersytetu w Louven w Belgii – Jaen Poesenowi (promotor prof. Marian Harasimiuk).

W roku 2005 prof. dr hab. Marian Harasimiuk otrzymał na Uniwersytecie w Dniepropietrowsku na Ukrainie tytuł doctor honoris causa  tegoż Uniwersytetu.

W roku 2006 Senat Uniwersytetu na wniosek Instytutu Nauk o Ziemi przyznał tytuł honorowego profesora Andrzejowi Boguckiemu – profesorowi geografii i geologii Uniwersytetu im. Iwana Franko we Lwowie.

Pełne dane biograficzne pracowników Instytutu Nauk o Ziemi oraz charakterystyka działalności badawczej i dydaktycznej zakładów sprzed roku 2005, opublikowane zostały w Księdze Pamiątkowej Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Marii-Curie Skłodowskiej (1995) oraz tomie „Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie 1995-2004”.

REFLEKSJE KOŃCOWE

70-letnia historia lubelskiej geografii na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej to wielki dorobek trzech pokoleń pracowników naukowych i tysięcy studentów, którzy opuścili mury Uczelni z dyplomami doktorów, magistrów, a w ostatnich latach także licencjatów geografii, oraz magistrów i licencjatów turystyki i rekreacji. Przy okazji tak pięknego jubileuszu chylimy czoła przed twórcami naszego ośrodka. To w gruncie rzeczy niewielka garstka ludzi zgromadzonych wokół profesora Adama Malickiego, przybyłych z różnych stron kraju, ale głównie ze Lwowa, który znalazł się poza granicami odradzającej się Polski, potrafiła w ciągu 10 lat stworzyć od podstaw – w jakże ciężkich powojennych warunkach – znaczący w kraju ośrodek badań geograficznych. Ukształtowani na przedwojennych tradycjach akademickich Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie wnosili do budowanego ośrodka nie tylko wiedzę i niezwykły entuzjazm tworzenia, ale także coś niewymiernego – dobre obyczaje akademickie – dzięki którym tworzyła się  specyficzna wspólnota środowiska naukowców i studentów.

Kiedy spojrzymy na dzieje naszego ośrodka łatwo zauważymy, że jego rozwój nie był ani łatwy, ani równomierny. Od kilkunastu pokoi i trzech sal dydaktycznych w dwu kamienicach czynszowych przy ulicy Narutowicza i Skłodowskiej, poprzez nowoczesny (na miarę lat 60. ubiegłego wieku) budynek przy ul. Akademickiej 19, użytkowany wspólnie z biologami w ramach Wydziału Biologii Nauk o Ziemi, po godny XXI-go wieku zespół budynków o powierzchni ponad  8 500 m² tworzących Collegium Geographicum – siedzibę Wydziału Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Od kilkunastu pracowników kształcących kilkunastu studentów na jednym kierunku, po ponad 120 osobowy zespół kształcący ponad 1000 studentów na czterech kierunkach. Od czarnych tablic i kredy (z trudem zdobywanych) po nowoczesne laboratoria pełne aparatury badawczej na najwyższym poziomie, dobrze wyposażonych sal i pracowni komputerowych, gdzie jednocześnie może usiąść ponad 700 studentów.

To wszystko jest efektem pracy trzech pokoleń – ludzi, którzy mieli wizję rozwoju ośrodka, tworzyli warunki do prowadzenia badań naukowych, dbali o jakość dydaktyki, starali się zapewnić właściwe zaplecze materialne dla realizacji ambitnych celów.

Jakże odmienne są dziś warunki w jakich prowadzimy badania i kształcimy studentów – potrafiliśmy wykorzystać szanse, jakie pojawiły się wraz z akcesją naszego kraju do Unii Europejskiej – jesteśmy bez wątpienia jednym z ogniw tworzących europejską przestrzeń edukacyjną i naukową.

Świętując jubileusz pamiętajmy o naszych poprzednikach, to ich umiejętność wyznaczania nowych ambitnych celów, wielopokoleniowa konsekwencja w działaniach, talenty organizacyjne stworzyły Wydział zajmujący wysoką pozycję wśród jednostek Uniwersytetu, liczący się w skali kraju i coraz bardziej widoczny na arenie międzynarodowej poprzez rosnącą aktywność naukową.

Literatura:

Harasimiuk K., Harasimiuk M., 2008: Lubelski ośrodek badań geograficznych. [w:] Historia geografii polskiej, Warszawa PWN, s: 391–399.

Henkiel A., 1966: Struktura i klimat w kształtowaniu asymetrii morfologicznej w dorzeczu Strwiąża. Annales UMCS sec. B, vol. XIX, Wyd. UMCS, Lublin.

Kaszewski B. M., 2001: Badania naukowe [w:] Meteorologia i Klimatologia 1951 – 2001. INoZ, Lublin.

Księga pamiątkowa Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Wyd. UMCS, Lublin, 1995, 609 s.

Malicki A., 1954: Zespół katedr geografii UMCS w Lublinie w latach 1945 – 1954. Przegląd Geograficzny, vol. XXVI, z. 3.

Michalczyk Z., 2007: Profesor Tadeusz Wilgat (1917–2005) [w:] Pięćdziesiąt lat Zakładu Hydrografii UMCS, Wyd. UMCS, Lublin.

Michalczyk Z., 2007 a: Pięćdziesiąt lat Zakładu Hydrografii [w:] Pięćdziesiąt lat Zakładu Hydrografii UMCS. Wyd. UMCS, Lublin.

Michna E., Paczos S., 1972: Zarys klimatu Bieszczadów Zachodnich. Prace Wydz. Mat. Fiz. Chem. Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Wrocław.

Pękala K., 1969: Rumowiska skalne i współczesne procesy morfogenetyczne w Bieszczadach Zachodnich. Annales UMCS, sec. B, vol. XXIV, Lublin.

Rederowa E., 1994, Pierwszy Lubelski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Wiadomości Uniwersyteckie UMCS. Rok 4, Wyd. specjalne, Lublin.

Uziak S., 1996: Katedra i Zakład Gleboznawstwa Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie w latach 1955–1996. Wyd. UMCS, Lublin.

Wydział Biologii i Nauk o Ziemi UMCS w Lublinie w latach 1995–2004. Wyd. UMCS, Lublin, 2004, 398 s.

Raport samooceny kierunku geografia, 2014 opracowany przez zespół w składzie: W. Zgłobicki, B. M. Kaszewski. J. Rodzoś, E. Skowronek, A. Myna, J. Sposób, M. Dobek, P. Mroczek, J. Reder, P. Cebrykow, M. Bis, WNoZiGP, Lublin, 36 s.