Miło nam poinformować, iż dr Tomasz Dzieńkowski uzyskał finansowanie z Narodowego Centrum Nauki (projekt Miniatura nr 2021/05/X/HS3/01404) na realizację w 2022 r. tematu badawczego pt. "Między Wschodem a Zachodem. Książęca rezydencja typu motte z XIII wieku w Chełmie – kulturowa rewolucja na pograniczu".
Założenie rezydencjalno-obronne w Chełmie z początków XIII w. jest przykładem obiektu odbiegającego formą od typowych grodów książęcych znanych zarówno z terenu Polski piastowskiej jak i Rusi. Nawiązuje natomiast do klasycznych europejskich założeń typu motte wznoszonych np. we Francju już od końca X w. W Europie Środkowo-Wschodniej motte pojawiły się około połowy XIII w. i w związku z tym rodzą się pytania o dosyć wczesną chronologię założenia w Chełmie oraz o bliskie analogie i proweniencję warsztau budowlanego. Rozwiązanie tej pasjonującej zagadki wymaga przeprowadzenia "śledztwa naukowego" w bibliotekach kilku europejskich ośrodków naukowych.
*
W 2019 r. ukazała się monografia pod redakcją Andrzeja Buko podsumowująca ostatnią dekadę interdyscyplinarnych badań nad średniowieczną rezydencją książęcą w Chełmie. Co jednak istotne – jeden z intrygujących wątków badawczych wciąż czeka na rozwiązanie, a jest nim architektoniczna forma założenia – niezwykle nowatorska i zdradzająca silne oddziaływania kulturowe z Europy Zachodniej. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, iż średniowieczny ośrodek chełmski znajdował się wówczas w granicach Rusi Halicko-Włodzimierskiej, która pozostawała we władaniu dynastii Romanowiczów – rodu o znakomitych tradycjach rusko-bizantyńskich. Skąd zatem na peryferiach Rusi tak silne zjawisko okcydentalizacji? Wyjaśnia to poniekąd fakt, iż najwybitniejszy przedstawiciel dynastii, książę Daniel Romanowicz (1201?-1264), od 1253 r. król Rusi, był zaangażowany politycznie i kulturowo w sprawy europejskie. Warto przypomnieć jego osobiste doświadczenia, a mianowicie kilkuletni pobyt na dworze króla węgierskiego Andrzeja II. Więzi te sprawiły najpewniej, iż młody ruski władca budując swoją pozycję polityczną wzniósł nową „stolicę” w Chełmie sięgnąwszy po wzorce zachodnioeuropejskie. Hipotezę tę jeszcze mocniej wsparły wyniki ostatnich badań archeologiczno-architektonicznych, w czasie których odsłonięto relikty założenia typu motte o zachodnioeuropejskiej genezie. Siedziby te, o charakterze rezydencjalno-obronnym funkcjonowały na terenie Europy Zachodniej, Północnej i Środkowo-wschodniej pomiędzy końcem X a XV w., jako fundacje królewskie, książęce, rycerskie i wyższego duchowieństwa. O ich popularności w Europie świadczy fakt, iż na terenie Anglii i Walii udokumentowano ponad 700 motte-and-baley castles. W Polsce i zachodniej Ukrainie oraz Białorusi założenia tego typu pojawiły się około połowy XIII wieku, choć kwestia ta jest ciągle badana, to prezentowane wyniki zdają się być krokiem milowym w kierunku jej rozwiązania.
Rezydencja książęca w Chełmie, zarówno w fazie I, jak i II spełnia większość kryteriów, na podstawie których wyróżnia się obiekty typu motte, W fazie I mamy do czynienia z dwoma oddzielnymi nasypami-członami różniącymi się konstrukcją, ale strukturalnie nawiązującymi do podwójnego motte (Doppelmotte). Na obu podniesionych dziedzińcach wzniesiono kamienne budowle rezydencjalne i sakralne. Założenie w fazie II miało już charakter typowego obiektu motte o licznych europejskich analogiach, np. kopiec w Elmendorf (Dolna Saksonia, Niemcy), czy Büderich koło Düsseldorfu (Nadrenia, Niemcy). Analogiczne rozwiązania znamy też z terenu Niderlandów, Austrii czy Węgier, gdzie wydzielono grupę obiektów o przejściowym charakterze między motte a zamkiem (np. Borssele, Bronkhorst, Niderlandy), czy zamki o czworokątnym narysie (Ebenfurth, Dolna Austria; Óbuda, Budapeszt, Węgry).
Jak można odczytać z powyższego resume wyników badań archeologicznych – założenie rezydencjalno-obronne w Chełmie z początków XIII w. jest przykładem obiektu odbiegającego formą od typowych grodów książęcych znanych zarówno z terenu Polski piastowskiej jak i Rusi. Nawiązuje natomiast do klasycznych europejskich założeń typu motte pojawiających się w Europie Środkowo-Wschodniej dopiero około połowy XIII w. Rodzą się w związku z tym pytania o wczesną chronologię założenia w Chełmie. Datowanie ośrodka na 3-4. dekadę XIII w. pozwala na uznanie rezydencji za jeden z najstarszych udokumentowanych obiektów typu motte fundacji książęcej na obecnych ziemiach Polski i historycznej Rusi. Pojawiają się zatem nowe wątki badawcze wymagające prześledzenia w literaturze przedmiotu i określenia możliwych kierunków inspiracji, występowania analogicznych lub zbliżonych założeń oraz chronologii tego typu obiektów w Europie Środkowo-Wschodniej, co pozwoli lepiej zdiagnozować fenomen chełmskiego założenia.
