22 maja obchodzimy Ogólnopolski Dzień Praw Zwierząt, którego data podkreśla znaczenie uchwalonej przez Sejm RP w 1997 r. Ustawy o ochronie zwierząt. Z tej okazji zapraszamy do zapoznania się z komentarzem eksperckim dr Emilii Nawrotek z Katedry Prawa Rolnego i Gospodarki Gruntami na Wydziale Prawa i Administracji UMCS.
Rozwój przepisów w zakresie prawa ochrony zwierząt
Zalążki problematyki prawnej ochrony zwierząt w ustawodawstwie pojawiły się stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej połowie XX w. W obowiązującym prawie międzynarodowym aktem dotyczącym bezpośrednio zwierząt jest sporządzona w Waszyngtonie 3 marca 1973 r. Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem. Co do zasady konwencja dotyczy zagrożonych gatunków, ale zawarte w niej odniesienia nawiązują do humanitarnej ochrony zwierząt. Na gruncie prawa europejskiego niekwestionowane znaczenie w tym zakresie mają konwencje przygotowane przez Radę Europy:
- Konwencja Rady Europy z 13 grudnia 1968 r. o ochronie zwierząt w transporcie międzynarodowym;
- Konwencja Rady Europy z 10 marca 1976 r. o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich (wprowadziła odpowiednie zasady bytowania zwierząt w systemach intensywnej hodowli);
- Konwencja Rady Europy z 10 maja 1979 r. o ochronie zwierząt rzeźnych (której zasadniczym celem było przyczynienie się do harmonizacji metod uboju w Europie, tak aby stały się bardziej humanitarne);
- Konwencja Rady Europy z 18 marca 1986 r. o ochronie zwierząt kręgowych używanych do celów doświadczalnych oraz do innych celów naukowych (której głównym założeniem było ograniczenie używania zwierząt do celów doświadczalnych, a w szczególności obejmujących poszukiwanie metod alternatywnych, tak aby zapobiec niepotrzebnym cierpieniom, jak również lękom zwierząt;
- Konwencja Rady Europy z 13 listopada 1987 r. o ochronie zwierząt domowych (dotyczyła szeroko pojętego dobrostanu zwierząt)[1].
W 1977 r. w Londynie Międzynarodowa Federacja Praw Zwierząt przyjęła Światową Deklarację Praw Zwierząt, która 25 października 1978 r. została zatwierdzona przez UNESCO. W deklaracji ujęto podstawowe założenia tzw. humanitarnej ochrony zwierząt, które wyznaczają aksjologiczne założenia określające postawę w stosunku do zwierząt. W tym ujęciu przyjmuje się, że zwierzę nie jest rzeczą, przyznaje mu się prawa do odczuwania bólu i cierpienia, a także daje gwarancję do odpowiednich warunków bytowania[2].
Tradycje regulacji prawnej dotyczącej humanitarnej ochrony zwierząt w Polsce sięgają lat 20 XX w., kiedy to ukazało się rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochronie zwierząt. Zasadniczą instytucją prawną rozporządzenia był zakaz znęcania się nad zwierzętami - zakaz ten był proklamowany w przepisie art. 1, który dodatkowo określa zakres przedmiotowej regulacji. Ważną cechą charakterystyczną aktu prawnego z 1928 r. była szeroka penalizacji naruszeń postanowień rozporządzenia, mianowicie wszystkie wypadki znęcania się nad zwierzętami uznano za wykroczenia[3].
Obecnie obowiązującą ustawą regulującą zagadnienia związane z ochroną zwierząt jest ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt, która reguluje aspekty postępowania ze zwierzętami kręgowymi, w tym wykorzystywanymi w celach naukowych lub edukacyjnych w zakresie nieuregulowanym w ustawie z dnia 15 stycznia 2015 r. o ochronie zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych lub edukacyjnych.
Zwierzę, ale co to jest?
Należy podkreślić, że ustawodawca nie zdecydował się na stworzenie definicji legalnej „zwierzę”.
Jednakże przepis artykułu 2 u.o.z. określa zakres przedmiotowy ustawy, ograniczając go do zwierząt kręgowych, co oznacza, że wskazane zasady postępowania w stosunku do zwierząt nie odnoszą się do mięczaków, skorupiaków czy owadów, bowiem nazwa tej grupy nawiązuje do wsypującego w ich budowie kręgosłupa.
W miejsce definicji, na mocy przepisu art. 1 u.o.z., statuowana została podstawowa dla tego aktu prawnego zasada, wskazująca, iż zwierzę nie jest rzeczą. Jest to istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia.
Ustawodawca w ten sposób dokonuje zabiegu dereifikacji zwierząt, który sprowadza się do stwierdzenia, że zwierzę nie jest rzeczą, natomiast przepisie w art. 1 ust. 2 u.o.z. wskazano, iż w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy. Ujęcie zwierząt tak jak rzeczy ma znaczenie przede wszystkim ze względu na kwestie cywilnoprawne, ponieważ mogą one stanowić przedmiot własności[4]. Ustawodawca wskazuje dalej, że człowiek jest winien zwierzętom poszanowanie, ochronę i opiekę. Zaś każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania zgodnie z przepisem art. 5 u.o.z.
Jak już wspomniano, ustawodawca nie definiuje pojęcia „zwierzę” jednakże wskazuje w ustawie kategorie zwierząt, a także określa poszczególne zasady postępowania w stosunku do nich. I tak w słowniczku ustawowym znajdziemy definicję legalną: zwierząt bezdomnych (art. 4 pkt 16), zwierząt domowych (art. 4 pkt 17), zwierząt gospodarskich (art.4. pkt 18), zwierząt laboratoryjnych (art.4 pkt 19), zwierząt wykorzystywanych do celów specjalnych (art.4 pkt 20) oraz zwierząt wolno żyjących (dzikich) (art. 4 pkt 21).
Humanitarne traktowanie zwierzęcia
Celem ustawy o ochronie zwierząt jest zagwarantowanie wprowadzenia pewnych minimalnych standardów postępowania w stosunku do zwierząt zaliczonych do odpowiednich kategorii. W celu zagwarantowania realizacji określonych założeń ustawodawca wprowadza katalog zakazów i nakazów w zakresie postępowania ze zwierzętami[5].
Przepis art. 5 u.o.z. stanowi, że każde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania. Pojęcie humanitarnego traktowania jest pojęciem prawnym zdefiniowanym w przepisie art. 4 pkt 2 jako traktowanie uwzględniające potrzeby zwierzęcia, zapewniające mu opiekę i ochronę. Do kogo adresowana jest norma zawarta w art. 5 ustawy? Adresatem dyspozycji zawartej w przepisie art. 5 jest każdy, kto pod jakikolwiek tytułem (tj. własność, posiadanie, dzierżenie) ma styczność ze zwierzęciem[6].
Humanitarne traktowanie wyrażone jest w zakazach:
1) nieuzasadnionego lub niehumanitarnego zabijania zwierząt oraz
2) znęcania się na zwierzętami, rozumianego jako zadawanie albo świadome dopuszczanie do zadawania bólu lub cierpienia.
Ponadto ustawa kompleksowo określa poszczególne zasady związane z np. z obowiązkami w zakresie transportu zwierząt. Wskazuje szczegółowo zasady postępowania ze zwierzętami gospodarskimi, domowymi, zwierzętami dziko żyjącymi czy ze zwierzętami wykorzystywanymi do celów rozrywkowych, widowiskowych, filmowych, sportowych i specjalnych. Kolejno w ustawie o ochronie zwierząt została opisana reglamentacja przeprowadzania procedur doświadczalnych z użyciem zwierząt[7].
Nadzór
Organy administracji publicznej zobowiązane są przez przepisy ustawy o ochronie zwierząt do współdziałania w tym zakresie z odpowiednimi instytucjami na szczeblu międzynarodowym, jak i krajowym. Inspekcja Weterynaryjna sprawuje nadzór nad przestrzeganiem przepisów o ochronie zwierząt. Natomiast w celu realizacji przepisów ustawy Inspekcja Weterynaryjna oraz inne właściwe organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego współdziałają z samorządem lekarsko-weterynaryjnym oraz z innymi instytucjami i licznymi organizacjami społecznymi, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt.
Ustawodawca podkreśla istotne znaczenie edukacji społeczeństwa w zakresie podstawowych standardów ochrony humanitarnej ze strony człowieka, dlatego w kwestii realizacji zakładanego celu przez ustawodawcę zgodnie z art. 8 ust. 2 u.o.z. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania zobowiązany jest zgodnie z treścią przepisu do uwzględnienia problematyki ochrony zwierząt w podstawie programowej kształcenia ogólnego. Zaś zarząd województwa przygotowuje i wykonuje program upowszechniania znajomości przepisów ustawy wśród rolników przez wojewódzkie ośrodki doradztwa rolniczego ( art. 8 ust. 3 u.o.z.).
Wnioski
Nie ulega wątpliwości, że zwierzęta stanowią zasadniczy komponent, element środowiska przyrodniczego. Ustawa o ochronie zwierząt obejmuje kompleksowo ochronę „braci mniejszych” i wskazuje standardy postępowania w zakresie różnych kategorii zwierząt. Należy podkreślić, że ustawa jest przesiąknięta treściami moralnymi, odwołuje się do wartości aksjologicznych [8] . Niewątpliwie, ze względu na szczególny charakter przedmiotu ochrony, ustawodawca ma utrudnioną pracę w zakresie kreowania rzeczywistości, bowiem problematyka znęcania się nad zwierzętami, czy też podstawowych standardów – warunków egzystencji zwierząt, jest tematem chwytliwym szczególnie dla mediów, a niektóre rozwiązania prawne zawarte w ustawie mogą wzbudzać kontrowersje i nietrudno o komentarze zabarwione podtekstem emocjonalnym[9]. Abstrahując, jednak należy uświadomić sobie, że zwierzę, jako istota żyjąca, zdolna jest do odczuwania cierpienia - nie jest rzeczą. Powinniśmy brać odpowiedzialność za swoich „mniejszych braci” – nie bądźmy obojętni na jakąkolwiek krzywdę, bowiem z moralnego punktu widzenia jesteśmy zobowiązani do reagowania, to jest nasz obywatelski obowiązek! Jeżeli jesteśmy świadkami znęcania się nad zwierzętami, o tym fakcie zawiadamiamy Policję, Straż Miejską, Inspekcję Weterynaryjną lub organizacje zajmujące się statutowo ochroną praw zwierząt. Tego typu interwencja nic nasz nie kosztuje, a może uratować niejedno istnienie.
[1] M.A. Król, Humanitarna ochrona zwierząt [w:] Prawa i obowiązki przedsiębiorców w ochronie środowiska, pr. zb. red. P. Korzeniowski, Warszawa 2010, s. 458.
[2] J. Miłkowska-Rębowska, M. Górsk, Ochrona użytkowa zasobów biosfery [w:] Prawo ochrony środowiska, (red.) M. Górski, Warszawa 2021, s. 818-819.
[3] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015, s. 16.
[4] M.A. Król, Humanitarna ochrona zwierzą… opt. cit. s. 459.
[5] Zob. szerzej: J. Miłkowska-Rębowska, Nowy model humanitarnej ochrony zwierząt – karnoprawne instrumenty ochrony i kształtowanie obowiązków gmin w zakresie przeciwdziałania bezdomności zwierząt, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr 1/2012, s. 9-33; S. Mroczkowski, A. Frieske, B.Sitkowska, E. Grochowska, D. Piwczyński Prawne aspekty humanitarnej ochrony zwierząt, Przegląd hodowlany nr 2/2015, s. 34-36.
[6] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt…. opt. cit., s. 66.
[7] Zob. szerzej: M. Micińska-Bojarek, Europejski standard doświadczeń na zwierzętach. Aspekty humanitarno-prawne, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr3/2012, s. 112-127.
[8] Zob. szerzej: S. Mroczkowski, Ochrona zwierząt w świetle prawa i etyki, Przegląd hodowlany nr 1/2017, s. 4-6.
[9] W. Radecki, Ustawa o ochronie zwierząt…. opt. cit.
Bibliografia:
Król M. A. , Humanitarna ochrona zwierząt [w:] Prawa i obowiązki przedsiębiorców w ochronie środowiska, pr. zb. red. P. Korzeniowski, Warszawa 2010.
Miłkowska-Rębowska J., Górski M., Ochrona użytkowa zasobów biosfery [w:] Prawo ochrony środowiska, (red.) M. Górski, Warszawa 2021.
Miłkowska-Rębowska J. , Nowy model humanitarnej ochrony zwierząt – karnoprawne instrumenty ochrony i kształtowanie obowiązków gmin w zakresie przeciwdziałania bezdomności zwierząt, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr1/2012.
Micińska-Bojarek m. , Europejski standard doświadczeń na zwierzętach. Aspekty humanitarno-prawne, Przegląd prawa ochrony środowiska, Nr3/2012.
Mroczkowski S., Ochrona zwierząt w świetle prawa i etyki, Przegląd hodowlany nr 1/2017.
Mroczkowski S., Frieske A.,Sitkowska B., Grochowska E., Piwczyński D., Prawne aspekty humanitarnej ochrony zwierząt, Przegląd hodowlany nr 2/2015.
Radecki W. , Ustawa o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015.
Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 572).
