fot. freepic
„Przygotuj swoje ciało na lato”, „Imponujące mięśnie przed latem”, „Zadbaj o wygląd przed wakacjami”… Te i podobne hasła krzyczą do nas ze stron internetowych i kolorowych magazynów już od pierwszych ciepłych, wiosennych dni. Mówią o tym, że aby przygotować się do letniego odpoczynku i czerpania przyjemności z promieni słonecznych ogrzewających nasze bardziej odsłonięte ciała, najpierw trzeba… mocno się napracować. Przekazy opatrzone takimi tytułami podpowiadają, co i jak należy poprawić, zanim zostanie odsłonięte oraz sugerują, że nasze ciała nie są takie, jakie powinny być i muszą przejść metamorfozę, by mogły być w mniejszym lub większym stopniu eksponowane.
Autorzy tych przekazów zakładają, że spora część z nas negatywnie ocenia swój wygląd. Założenie to znajduje swoje odzwierciedlenie w badaniach naukowych – już w latach 80. XX wieku opisano tzw. normatywne niezadowolenie, które dotyczy kobiet i polega na występowaniu niemal typowego w tej grupie niezadowolenia z masy ciała. Jak pokazują prowadzone w kolejnych dziesięcioleciach badania, masa ciała to jeden z powszechniejszych, ale nie jedyny obszar, którego dotyczy niezadowolenie. Może ono odnosić się także na przykład do skóry (jej jędrności, gładkości, obecności przebarwień itp.), sylwetki („kształtu” ciała związanego np. z szerokością bioder czy klatki piersiowej), rozmiaru poszczególnych części ciała czy włosów. Co więcej, współcześnie obserwujemy, że niezadowolenie z ciała nie jest wyłącznie domeną kobiet – dotyczy także (choć w mniejszym stopniu) mężczyzn. Prowadzone w ostatnich latach badania naukowe dotyczące tzw. obrazu ciała (czyli tego, jak postrzegamy ciało, jakie mamy wobec niego przekonania i stosunek emocjonalny), zwracają także uwagę na pozytywny obraz ciała. Obok niezadowolenia z ciała lub jego części, negatywnych ocen, emocji związanych z ciałem, takich jak wstyd czy wina, mogą bowiem występować myśli pozytywne, duma związana z ciałem, troska o ciało i szacunek wobec niego. Warto zatem przyjrzeć się, czym jest (i nie jest) – z perspektywy badań naukowych – pozytywny obraz ciała, co go kształtuje i w jaki sposób wpływa na nasz dobrostan.
Czym jest pozytywny obraz ciała?
Pozytywny obraz ciała nie stanowi prostego przeciwieństwa negatywnego obrazu ciała, nie jest równoznaczny z niskim poziomem niezadowolenia z ciała czy brakiem negatywnych przekonań na jego temat. To zdecydowanie bardziej złożony fenomen, na który składa się akceptacja własnego ciała, niezależnie od masy, kształtu ciała czy jego niedoskonałości, szacunek wobec własnego ciała przejawiający się między innymi uważnością na jego potrzeby i podejmowaniem prozdrowotnych zachowań oraz odrzucanie nierealistycznych wzorców atrakcyjności fizycznej promowanych przez media. Osoby charakteryzujące się pozytywnym obrazem ciała potrafią dostrzegać wyjątkowość swojego ciała oraz ważniejsze jest dla nich to, co ciało potrafi i jakie daje możliwości niż to, jak wygląda. Zdają sobie również sprawę, że to, co stanowi o atrakcyjności innych ludzi to ich niepowtarzalność i wyjątkowość, a nie stopień podobieństwa do jakiegoś precyzyjnie określonego wzorca piękna, bo piękno jest niezależne od masy ciała, jego kształtu, rozmiaru i innych zewnętrznych atrybutów. Nie znaczy to, że posiadając pozytywny obraz ciała jesteśmy bezgranicznie z niego zadowoleni – szanujemy swoje ciało, kochamy je i komfortowo się w nim czujemy, chociaż zdajemy sobie sprawę z jego niedoskonałości.
Jak kształtuje się pozytywny obraz ciała?
Obraz ciała jest złożoną strukturą i kształtuje się pod wpływem wielu czynników, takich jak kultura, w której żyjemy i szeroko ujmowane społeczeństwo, którego jesteśmy częścią, nasi najbliżsi (rodzice, opiekunowie, partnerzy/partnerki), rówieśnicy, cechy fizyczne i zmiany, które zachodzą w ciele, wydarzenia i sytuacje, które są naszym udziałem, cechy osobowości itd. Istotne znaczenie dla pozytywnego obrazu ciała mają pierwsze lata naszego życia, nasi rodzice/opiekunowie i najbliższe otoczenie społeczne. Badania wskazują, że jednym z ważnych dla pozytywnego obrazu ciała czynników jest doświadczanie miłości i bezwarunkowej akceptacji ze strony innych osób. Kluczowe jest także to, co robią i czego nie robią wobec nas nasi najbliżsi.
Powstawaniu pozytywnego obrazu ciała służy uważność na potrzeby dzieci (np. potrzebę jedzenia, snu czy bliskości), ich zaspokajanie, kiedy się tego domagają, a wraz z rozwojem małego człowieka – uczenie identyfikowania tych potrzeb i wyboru strategii do ich zaspokojenia. Kształtowaniu pozytywnego obrazu ciała sprzyja także szacunek wobec decyzji dziecka dotyczących ciała i wyglądu (np. akceptacja wyboru stroju czy odmowy obcięcia włosów) oraz zaufanie do sygnałów płynących z ciała dziecka, przejawiające się na przykład zakończeniem posiłku, kiedy najedzone dziecko odmawia kolejnej porcji. Korzystne jest także stwarzanie dziecku okazji do podejmowania różnych rodzajów aktywności fizycznej, by możliwe było doświadczenie z jednej strony sprawstwa i kontroli nad własnym ciałem, a z drugiej – poznawanie możliwości ciała i czerpanie płynącej z tego przyjemności. Wpływ najbliższego otoczenia społecznego (nie tylko rodziców, ale także nauczycieli, wychowawców, trenerów drużyn sportowych, rówieśników itp.) to także modelowanie zachowań.
Na nasze nastawienie do ciała ma wpływ stosunek do ciała otaczających nas osób, przejawiający się w komentarzach związanych z ciałem i podejmowanych wobec niego działań. Tego, jak traktujemy ciało, jaką wartość przypisujemy jego wyglądowi (dotyczy to zarówno własnego ciała, jak i ciał innych osób w nawiązywanych z nimi relacjach) uczymy się obserwując ważne dla nas osoby. Ukształtowaniu pozytywnego obrazu ciała sprzyja też przekazywana przez otoczenie (członków rodziny, kulturę) tzw. szeroka konceptualizacja piękna, czyli przekonanie, że piękna ludzkiego ciała nie można scharakteryzować przez pryzmat jakiegoś określonego standardu. Piękno nie jest efektem spełnienia ściśle sprecyzowanych warunków, a czymś, co opisuje osoby o różnych właściwościach wyglądu fizycznego, na przykład różnych rozmiarach i kształtach ciała, różnej masie ciała. Badania wskazują także, że na pozytywny obraz ciała wpływa kontakt z naturą oraz duchowość i wiara w wyjątkowość ciała stworzonego przez siłę wyższą.
Dlaczego pozytywny obraz ciała ma znaczenie?
Psychologiczne badania naukowe nad konsekwencjami pozytywnego obrazu ciała wskazują na jego istotny związek z wyznacznikami dobrostanu psychicznego, na przykład z satysfakcją z życia, optymizmem i poczuciem szczęścia. Ponadto pozytywny obraz ciała stanowi „filtr” chroniący przed negatywnym wpływem czynników społeczno-kulturowych – sprawia na przykład, że nie przyjmujemy jako własne wzorców piękna kreowanych przez kulturę i zdajemy sobie sprawę, że są one niemożliwe do osiągnięcia, potrafimy nie przejmować się komentarzami rówieśników na temat naszego wyglądu i koncentrujemy na pozytywnych cechach naszego ciała, nie tracąc czasu i energii na myślenie o jego niedoskonałościach i na próby poradzenia sobie z nimi. Jak wykazały badania, osoby z pozytywnym obrazem ciała częściej i chętniej podejmują zachowania prozdrowotne – zgłaszają się po pomoc medyczną na wczesnych etapach choroby, chronią się przed negatywnym wpływem promieniowania UV stosując kremy z filtrem, podejmują aktywność fizyczną dla zdrowia. Kobiety akceptujące i doceniające swoje ciało częściej wykonują samobadanie piersi. Pozytywny obraz ciała sprzyja także elastycznemu stosunkowi wobec jedzenia i intuicyjnemu jedzeniu (jedzeniu w zależności od potrzeb, opartemu na sygnałach fizjologicznych) oraz zmniejsza ryzyko zaburzeń odżywiania.
„Przygotuj swoje ciało na lato”? Pomyśl dobrze o swoim ciele latem!
Przed zbliżającymi się wakacjami warto zatem przyjrzeć się nie tyle naszemu ciału, ile temu, jaki jego obraz posiadamy. Czy potrafimy dostrzec jego zalety? Czy koncentrujemy się raczej na tym, co się nam w nim nie podoba? Czy akceptujemy je i szanujemy takie, jakie jest? Co możemy zrobić, by spojrzeć na nie bardziej pozytywnie? Pierwszym krokiem niech będzie uważność na nie i wrażliwość na sygnały, które do nas wysyła – może potrzebuje więcej snu, więcej lub mniej aktywności, jakiejś konkretnej formy wypoczynku. W kolejnym kroku doceńmy to, co dzięki niemu podczas letnich dni możemy zrobić – to ono przecież pozwoli nam oglądać zachód słońca, wędrować po szlakach, leżeć na kanapie z książką w ręku, tańczyć, śmiać się, bujać w hamaku, jeździć na rowerze czy przytulić się do kogoś bliskie…
*dr Magdalena Razmus – psycholog, adiunkt w Katedrze Psychologii Edukacyjnej i Diagnozy Psychologicznej Instytutu Psychologii UMCS. Jej zainteresowania naukowe dotyczą obrazu ciała i jego pomiaru. Jest współautorką polskich adaptacji kwestionariuszy do oceny doceniania ciała i emocji związanych z ciałem i wyglądem oraz autorką/współautorką artykułów naukowych, publikowanych m.in. w czasopiśmie Body Image. Członek zespołu badawczego dwóch międzynarodowych projektów: Breast Size Satisfaction Survey i Body Image in Nature Survey.
