Ucząc się nowej nadziei, idziemy poprzez ten czas ku ziemi nowej.
I wznosimy ciebie, ziemio dawna, jak owoc miłości pokoleń...
Jan Paweł II
Pamięć i tożsamość, Kraków 2005, 80.
Projekt realizowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą Narodowy Program Rozwoju Humanistyki na podstawie decyzji nr 0125/NPRH7/H11/86/2018 – w latach 2018-2023.
Kierownik projektu: prof. dr hab. Halina Pelc
Celem projektu „Regionalne dziedzictwo językowe Lubelszczyzny o charakterze etnicznym: Słownik gwar Lubelszczyzny (tomy VI-XII) z dokumentacją leksykologiczną, kartograficzną, ikonograficzną i dźwiękową” (realizowanego na podstawie umowy nr 0125/NPRH7/H11/86/2018 zawartej z MNiSW), wpisanego w moduł „Dziedzictwo narodowe” – priorytetowy obszar badawczy „Dziedzictwo kulturowe, językowe i historyczne o charakterze etnicznym i regionalnym”, jest zachowanie i utrwalenie zanikającego dziedzictwa językowego i kulturowego Lubelszczyzny jako istotnego fragmentu dziedzictwa narodowego oraz opracowanie unikatowego zasobu źródłowego o charakterze regionalnym i etnicznym, istotnego nie tylko dla regionu lubelskiego, lecz także dla polskiego dziedzictwa kulturowego, służącego jego ochronie, upowszechnianiu i włączeniu do żywej tradycji kultury narodowej.
Efektem prowadzonych badań będzie kilkanaście tysięcy haseł zebranych w układzie tematycznym w siedmiu tomach. Jest to zwieńczenie wieloletnich dokumentacyjno-leksykalnych badań w zakresie zachowania dziedzictwa językowego regionu lubelskiego, prowadzonych przez kierownika projektu. Są to prace długofalowe, kontynuowane i zakrojone docelowo na 12 tomów. Do tej pory ukazało się 5 tomów opracowanych przez kierownika projektu.
Terenem badań jest Lubelszczyzna w granicach województwa sprzed 1975 r. (ze zm. od r. 1999) jako miejsce kontaktów dialektów, języków i kultur, w tym zjawisk językowych małopolskich, wschodniosłowiańskich (głównie ukraińskich) i mazowieckich. Wielodzielność językowa i kulturowa regionu to jeden z argumentów przemawiających za potrzebą kontynuowania słownika, który w swoim założeniu jest odzwierciedleniem złożoności gwar regionu lubelskiego i obrazem gwarowego dziedzictwa etnicznego. W obliczu globalizacji, ale i rodzących się tendencji do zachowania różnorodności języków i kultur w Unii Europejskiej, Słownik wpisuje się w zachowanie dziedzictwa językowego regionu będącego zarówno pomostem między wschodem a zachodem, jak i między Unią Europejską a Europą Wschodnią.
Układ tematyczny Słownika gwar Lubelszczyzny jest następujący:
Oddzielną pozycją będzie opracowanie podsumowujące, zatytułowane: Dziedzictwo leksykalne wyznacznikiem tożsamości regionu lubelskiego.
Słowniki gwarowe stanowią jeden z podstawowych sposobów prezentacji materiału gwarowego i jego interpretacji. Słownik gwar Lubelszczyzny wpisuje się w te założenia. Dokumentuje i interpretuje słownictwo gwarowe regionu pogranicznego z jego wielokulturowością, interferencjami językowo-kulturowymi wewnątrzjęzykowymi i międzyjęzykowymi: polsko-ukraińskimi, polsko-białoruskimi i polsko-ukraińsko-białoruskimi. Słownik ma charakter tematyczny. Łączy walor dokumentu z interpretacją leksykograficzną, dialektologiczno-etnolingwistyczną materiału i metodami geografii lingwistycznej, z wykorzystaniem map, fotografii i szerokich kontekstów (wypowiedzi mieszkańców wsi), które pokazują, jak dane słowo funkcjonuje w systemie językowym, w jaki sposób jest wartościowane, jaka jest jego obudowa kulturowa, obyczajowa, status społeczny oraz ważność i użyteczność desygnatu. Nowością jest wykorzystanie technik atlasowych i ikonografii wplecionej w hasło.
Artykuł hasłowy składa się z następujących elementów:
Ze względu na pragmatyczny charakter Słownika hasło jest zapisane ortograficznie, a jego forma sprowadzona do ogólnopolskiej. Jest zaopatrzone w konteksty z zastosowaniem zestandaryzowanego i ujednoliconego zapisu ortograficznego, ale uwzględniającego właściwości fonetyczne, morfologiczne i składniowe gwar regionu lubelskiego. Słownik, zgodnie z przyjętym założeniem metodologicznym, ma charakter niedyferencyjny i uwzględnia cały zasób leksykalny mieszkańców tradycyjnej wsi lubelskiej, czyli zarówno wyrazy i ich znaczenia typowo gwarowe, jak i słownictwo ogólnopolskie, pominięcie którego zubożyłoby obraz dawnej i współczesnej wsi, zatracając przy tym istotę desygnatu i wiarygodność oceny otaczającego świata.
Słownik gwar Lubelszczyzny to nowatorski projekt badawczy o szczególnym znaczeniu dla ochrony i zachowania gwary, wpisujący się w ochronę niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu, z jego badaniem, zachowaniem, zabezpieczeniem, promowaniem i przekazywaniem następnym pokoleniom. We wprowadzeniu do Konwencji UNESCO 2003 (punkt 1.4) wskazywane są między innymi tradycje i przekazy ustne, w tym język jako nośnik niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W te założenia wpisuje się realizacja Słownika z zasobem leksykalnym regionu lubelskiego, który stanowi szczególnego rodzaju dobro narodowe, podlegające pielęgnacji i ochronie.
Słownik łączy walor dokumentu z wartością naukową i aksjologiczną, wzbogacając i systematyzując stan wiedzy o gwarach Lubelszczyzny jako spuścizny o szczególnym znaczeniu, a także dydaktyczną z zastosowaniem w edukacji regionalnej młodzieży. Już jest i nadal będzie wymiernym i istotnym instrumentem w kreowaniu „marki regionalnej” i promocji regionu lubelskiego. Jest żywe zainteresowanie tym opracowaniem ze strony szkół, ośrodków edukacji regionalnej, a także władz województwa lubelskiego i mediów. Za dalszym opracowywaniem Słownika przemawia ogromne zapotrzebowanie społeczne ze strony nie tylko specjalistów dialektologów, ale też etnografów, ludoznawców, socjolingwistów, socjologów, etnologów, twórców ludowych oraz zwykłych użytkowników języka. Pełna dokumentacja leksykograficzna przyczyni się do ochrony zanikającego dziedzictwa językowego regionu, wzmocni świadomość językową mieszkańców, pełniąc tyleż funkcję naukową, co edukacyjną i aksjologiczną, uczącą tolerancji i wrażliwości na bogactwo zamknięte w różnorodności i inności. Słownik, tworząc swoiste muzeum słowa i rodzaj pomostu między pokoleniami, pozwala lepiej zrozumieć dziedzictwo przodków i kulturę ludową regionu lubelskiego.
Lubelszczyzna to obszar pogranicza z interferencją nie tylko właściwości językowych rodzimych, ale także polsko-wschodniosłowiańskich. Słownictwo tego regionu obrazuje strefę przenikania i łączenia się kultur, religii i obyczajowości wschodu i zachodu, a także pokazania specyfiki pogranicza jako świadectwa przeszłości i skomplikowanych losów jednostkowych i grupowych, wpisanych w tożsamość miejsca i czasu. Opublikowanie regionalnego zasobu leksykalnego tego obszaru ma zatem wymierną wartość sentymentalną oraz utylitarną – dydaktyczną, świadomościową i tożsamościową, z możliwością zastosowania w innych dziedzinach nauk. Zamieszczone w Słowniku słowa i konteksty ich użycia mogą zyskać nowe życie i być wykorzystane do dalszych badań relacji język – kultura. Dla uczonych będą źródłem wiedzy metodologicznej, z możliwością wykorzystania budowy hasła słownikowego jako narzędzia leksykograficznego, opartego na zastosowaniu technik atlasowych zespolonych z opisem etnolingwistycznym i etnograficznym.
Słownik wpisuje się w ochronę ginących języków i ich odmian oraz zatrzymanie dla nauki cennego obszaru badawczego, jakim jest język i kultura rodzimego regionu, w tym obszarów tematycznych już egzotycznych dla młodego pokolenia. Jest to naukowa dokumentacja ginącego świata dawnej wsi, który nieodwracalnie zanika wraz z niesionym dziedzictwem kulturowym. Wypowiedzi mieszkańców wsi to oryginalne świadectwa przeszłości i obszerny materiał diagnostyczny z szeroko pojętego dziedzictwa kulturowego – materialnego i niematerialnego, pozwalający na opisanie historii pokoleń i pokazanie metamorfozy tożsamości wiejskiej.
Dzięki wsparciu grantowemu bogactwo świata pogranicza z wielokulturowością regionu lubelskiego można ukazać w pełnej odsłonie. Możliwa jest pełna dokumentacja leksykograficzna, ikonograficzna, kartograficzna i dźwiękowa, z ekscepcją materiału i jego naukowym opracowaniem, ale też z dodatkowymi eksploracjami terenowymi, tłumaczeniami na język angielski i języki wschodniosłowiańskie oraz udostępnieniem kolejnych tomów Słownika gwar Lubelszczyzny w wersji cyfrowej i papierowej.
