Centrum Prasowe UMCS

Fot. Freepic

"Trudności w uczeniu się, czyli dziecko zagubione w gąszczu informacji"

Dlaczego rozpoznanie trudności w uczeniu się jest tak ważne?

Trudności w uczeniu się mogą się pojawiać na różnym poziomie edukacji szkolnej. Powodują, że uczeń nie potrafi w czasie przewidzianym programem nauczania przyswoić sobie określonej wiedzy i umiejętności. W tym znaczeniu stanowią przyczynę, a zarazem pierwszy etap niepowodzeń szkolnych. Szczególnie istotnego znaczenia nabierają w początkowym okresie nauki, rzutują bowiem na całą karierę szkolną dziecka, nierzadko na możliwości zdobycia wykształcenia, czy dalsze losy życiowe.

Miarą niepowodzeń szkolnych są nie tylko gorsze wyniki w nauce, ale przede wszystkim subiektywne problemy, z jakimi boryka się uczeń. Chęć nieodstawania od rówieśników z klasy oraz spełniania oczekiwań rodziców i nauczycieli często prowadzi do ogromnego wysiłku i nakładu pracy niewspółmiernego do uzyskiwanych efektów, co nie pozostaje bez konsekwencji dla systemu nerwowego dziecka i jego dalszego rozwoju. Zanika motywacja do nauki, a pojawia się utrata wiary we własne możliwości poznawcze i wykonawcze. Obawa przed nieuchronnym niepowodzeniem zmusza do wycofywania się z zadań wymagających wysiłku intelektualnego, pogłębia nerwowość oraz zmniejsza i tak już niską odporność emocjonalną.

Czym są trudności w uczeniu się?

Termin trudności w uczeniu się jest używany w literaturze naukowej w dwóch znaczeniach, w szerszym rozumieniu – jako niespecyficzne trudności w uczeniu się i węższym – jako specyficzne trudności w uczeniu się.

Niespecyficzne trudności w uczeniu się są uwarunkowane różnorodnymi czynnikami. Mogą wynikać z przyczyn tkwiących w samym uczniu, np. z niższego poziomu inteligencji, z uszkodzenia narządów zmysłu i ruchu, ze schorzeń neurologicznych, zaburzeń emocjonalnych czy po prostu z braku motywacji do nauki. Mogą być też skutkiem niesprzyjających czynników zewnętrznych – zaniedbań środowiskowych i dydaktycznych.

Natomiast specyficzne trudności w uczeniu się to problemy z opanowaniem umiejętności czytania i/lub pisania, pomimo inteligencji w normie lub powyżej normy, dojrzałości w ogólnym rozwoju, przebywania we właściwym środowisku, jak i stworzenia odpowiednich warunków do nauki. Ten rodzaj trudności przez praktyków nazywany jest dysleksją. W odniesieniu do syndromu zaburzeń w czytaniu i pisaniu o charakterze wrodzonym używa się terminu dysleksja rozwojowa, co oznacza, że jej symptomy występują na każdym etapie rozwoju dziecka. Najczęściej są dostrzegane w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Wówczas jeszcze nazywa się je ryzykiem dysleksji.

Moje dziecko ma trudności – co dalej?

Rodzic ma prawo szukać pomocy w poradni psychologiczno-pedagogicznej w rejonie swego zamieszkania. Wizyta w poradni nie wymaga skierowania i jest bezpłatna. Rodzic/opiekun musi wyrazić zgodę na przebadanie dziecka. Pierwszy etap postępowania diagnostycznego to zebranie informacji wstępnych i dokumentów, na które składają się: wniosek rodziców, informacje ze szkoły, zeszyty i prace klasowe bieżące i z wcześniejszych lat nauki, informacje i dokumentacja z pracy terapeutycznej (jeżeli była prowadzona) oraz opinia z poprzednich badań (jeżeli dziecko było już diagnozowane).

Specjaliści w poradni dokonują pogłębionej diagnozy trudności w uczeniu się dostosowanej do wieku dziecka. Do rozpoznania trudności w uczeniu się wykorzystuje się specjalistyczne testy psychologiczne i pedagogiczne, powiązane ze szczegółowym wywiadem i obserwacją dziecka. W zależności od problemu lub jako element badań przesiewowych przeprowadza się badanie logopedyczne, obejmujące ocenę poprawności artykulacyjnej i kompetencji językowych. Aktualna opinia wydana przez poradnię obliguje szkołę do udzielenia dziecku właściwej pomocy. Na pisemny wniosek rodziców albo pełnoletniego ucznia, poradnia przekazuje kopię opinii do placówki, do której uczęszcza dziecko/pełnoletni uczeń.

Co można zrobić będąc rodzicem?

Na początku warto spotkać się z wychowawcą klasy, pedagogiem i psychologiem szkolnym. Powinni oni wiedzieć o problemach dziecka oraz poinformować nas, jaką pomoc szkoła może zaoferować. Jeżeli w szkole odbywają się zajęcia korekcyjno-kompensacyjne (terapia pedagogiczna), to należy skontaktować się z prowadzącym je terapeutą pedagogicznym. Przeanalizuje on opinię naszego dziecka i zaproponuje zajęcia terapeutyczne pod kątem indywidualnych potrzeb i możliwości, udzieli wskazówek do pracy w domu. 

Jeżeli w szkole nie są organizowane zajęcia terapii pedagogicznej, to rodzice powinni skontaktować się z pedagogiem z rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej i ustalić możliwość udziału dziecka w zajęciach odbywających się na terenie poradni.

Jak pomóc dziecku?

Prawdziwą zmorą wielu dzieci z trudnościami w uczeniu się jest zła organizacja czasu i przestrzeni. Będąc rodzicem takiego dziecka trzeba nauczyć się cierpliwości i konsekwentnego działania. Warto pokazać, co może pomóc w utrzymaniu porządku. Dobrze jest ustalić wraz z dzieckiem specjalne miejsca dla różnych przedmiotów (podzielić rzeczy na kategorie, oznaczyć strefy kolorami, użyć naklejek, zakładek, okładek itp.). Warto tak zaplanować czas, by znalazło się w nim miejsce, początkowo na wspólne a potem samodzielne, sprzątanie/porządkowanie własnych rzeczy.

Dziecko powinno zdać sobie sprawę, że każdy dzień ma swoją organizację. Daje to poczucie spokoju i ładu. Warto zaplanować z wyprzedzeniem wszystkie zajęcia dodatkowe, w których będzie ono uczestniczyć.

Bardzo ważną rzeczą jest zorganizowanie środowiska do pracy. Rodzic powinien zadbać o miejsce nauki dziecka – odpowiednie oświetlenie, potrzebne przybory i materiały. Należy zredukować bodźce rozpraszające uwagę. Wokół biurka/na biurku nie eksponujemy obrazków, maskotek, zabawek. Przygotowujemy dziecku warunki do dobrej koncentracji.

Istotnym elementem efektywnej nauki jest stworzenie rutyny i wypracowanie harmonogramu odrabiania lekcji – stałe godziny odrabiania, czas, kolejność. Zwracamy uwagę na preferencje dziecka. Niektóre wolą najpierw odrobić to, co najłatwiejsze i to, co najbardziej lubią, inne odwrotnie – zaczynają od najtrudniejszych prac. Warto też ustalić, jaki sposób uczenia się jest najskuteczniejszy dla dziecka. W trakcie nauki pamiętamy o przerwach relaksacyjnych, przywracających gotowość do uczenia się.

Rodzic powinien tak zorganizować proces nauczania, by uczenie się było ciekawe dla dziecka (ciekawostki, przykłady, wykorzystanie wiedzy w praktyce, niekonwencjonalne metody itp.). Nuda jest największym wrogiem efektywnej nauki. Jeśli dziecko się nudzi, to znaczy, że jego mózg marnuje swój potencjał. Można powiedzieć, że jego neurony umierają z nudów i to nie w znaczeniu przenośnym, ale dosłownie – neurony powstające w jego mózgu zostają na zawsze utracone.

U dzieci ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się ślady pamięciowe wytwarzają się wolniej, na dodatek szybciej się rozpadają. Konieczne jest zatem wyrabianie automatyzmów, zapamiętywanie czynności i budowanie nowych skojarzeń. Ważna jest systematyczna praca, z dziećmi młodszymi – codzienny trening czytania i pisania, ze starszymi – częstsze i wielokrotne powtarzanie materiału nauczania.

Trening czytania warto zacząć od czegoś, co dziecko szczególnie lubi. Może być to komiks, opowieść o duchach, przygody, opowiadania o zwierzętach, prawdziwe historie. Świetnie sprawdza się tu czytanie z dorosłym na zmianę, czytanie na raty, w parach lub czytanie innym. Objaśnianie trudnych słów czy wyrażeń ułatwia zrozumienie treści, prowokuje do odpowiadania na pytania i komentowania. Treść tekstu staje się podstawą do wspólnego wcielenia się w różne postacie lub odegrania scenek. Czytając komuś, dziecko czuje się słuchane, potrzebne innym, a przez to dowartościowane.

Pracując z dzieckiem warto założyć osobisty słownik ortograficzny, w którym będzie opracowywać wyrazy trudne ortograficznie. Obok uzasadnienia pisowni może się w nim znaleźć własne skojarzenie zapisu danego słowa, np. wierszyk lub samodzielnie wykonany symboliczny rysunek.

Zapamiętanie zasad poprawnej pisowni ułatwiają wierszyki ortograficzne. Rodzic może skorzystać z gotowych wierszyków lub pokusić się o ułożenie wierszyka razem z dzieckiem. Wierszyki ortograficzne sprawdzają się najlepiej wówczas, kiedy dotyczą jednej trudności ortograficznej.

Pracę z książką można ułatwić przez wyjaśnianie słów trudnych, poszukiwanie i podkreślanie podanych słów kluczowych, rysowanie linii, ramek łączących słowa, zdania, akapity lub wydzielających całości treściowe. W tym celu warto użyć kredek/mazaków/długopisów o różnych kolorach. Przetwarzanie czytanego tekstu literackiego staje się prostsze dzięki punktowaniu, zaznaczaniu kolejności, sekwencji wydarzeń cyframi, stosowaniu schematów graficznych takich jak mapy myśli (mapy mentalne), które ułatwiają sporządzenie notatki.

W zapamiętywaniu informacji czy też utrwalaniu wyrazów o trudnej pisowni można zastosować techniki szybkiego zapamiętywania (mnemotechniki). Warto tu wykorzystać: metodę pierwszych liter, akronimy, historie (łańcuchy skojarzeń) czy skojarzenia.

Kompleksowy system wsparcia

Pierwszym krokiem zmierzającym do poprawy funkcjonowania dziecka z trudnościami w uczeniu się jest wczesna i właściwa diagnoza oraz dobrze zaplanowana terapia. Istotne jest budowanie sieci wsparcia. W szkołach warto tworzyć punkty konsultacyjne, w których uczniowie mogliby liczyć na pomoc wychowawczą i psychologiczną. Uczeń z trudnościami w uczeniu się powinien się dowiedzieć, jak zarządzać swoim czasem, jak korzystać z krytyki produktywnie, jak się relaksować, jakie stosować strategie radzenia sobie ze stresem, by były efektywne.

Obok oddziaływań terapeutycznych trzeba pamiętać o podejmowaniu działań profilaktycznych, poszerzających wiedzę na temat danego zjawiska, wpływających na poznanie siebie, świadome ustosunkowanie się i wartościowanie swoich cech fizycznych i psychicznych oraz możliwości.

Warto tworzyć warunki, w których uczniowie z trudnościami w uczeniu się mogliby odkrywać swoje zainteresowania, uzdolnienia, potencjał twórczy. Podejmować działania dające poczucie spełnienia i zmierzające do samorealizacji. Planując działania wychowawcze, terapeutyczne należy pamiętać o atmosferze zrozumienia i akceptacji, konieczności wzmacniania poczucia więzi uczuciowych, okazywaniu życzliwości oraz o kształtowaniu otwartości i szczerości.

Dr Marzena Kowaluk-Romanek – adiunkt w Katedrze Pedeutologii i Edukacji Zdrowotnej Instytutu Pedagogiki UMCS. W swojej pracy badawczej zajmuje się m.in. szansami i zagrożeniami rozwoju dziecka, wczesnym wspomaganiem dziecka w rozwoju, diagnozą i terapią pedagogiczną uczniów z trudnościami w uczeniu się, wsparciem i indywidualizacją pracy z uczniem ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, pracą dydaktyczną i wychowawczą w przedszkolu i szkole, a także teorią i praktyką pedagogicznego kształcenia nauczycieli.