Centrum Prasowe UMCS

Pod koniec ubiegłego roku w naszym Uniwersytecie został przyjęty „Ceremoniał Akademicki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej”. Czym on jest i co reguluje?

„Ceremoniał Akademicki Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej” został uchwalony przez Senat UMCS na posiedzeniu 24 listopada 2021 r. Uchwała została podjęta jednogłośnie, ale po dyskusji i wprowadzeniu kilku drobnych poprawek. Projekt spotkał się z życzliwym przyjęciem senatorów. Wzbudził spore zainteresowanie, ponieważ zawiera kompleksowe uregulowanie kwestii niezwykle istotnych dla funkcjonowania Uniwersytetu z uwagi na utrwalone zwyczaje akademickie.

Ceremoniał reguluje stosowanie symboli i insygniów uniwersyteckich, strojów akademickich oraz przebieg poszczególnych uroczystości uniwersyteckich, począwszy od inauguracji roku akademickiego, poprzez nadanie godności uniwersyteckich, promocje doktorów i doktorów habilitowanych, immatrykulacje studentów, a kończąc na upamiętnieniu zmarłych pracowników. Określa również zasady prowadzenia ksiąg pamiątkowych Uniwersytetu oraz tryb przekazania władzy rektorskiej. Jest to pierwsza taka uchwała w historii naszej Uczelni i stanowi wykonanie delegacji umieszczonej w Statucie UMCS, który zaczął obowiązywać 1 października 2019 r. Należy pamiętać, że ustawa o szkolnictwie wyższym i nauce oraz Statut UMCS znacząco przebudowały strukturę Uczelni – pojawiły się nowe jednostki organizacyjne oraz osoby pełniące funkcje kierownicze, co ma duże znaczenie dla organizacji przebiegu różnych uroczystości uniwersyteckich i związanej z tym etykiety.

Kto zajmował się opracowaniem tego aktu i jak wyglądały prace nad nim?

Prace nad projektem prowadzone były w zespole pod moim kierownictwem z udziałem profesorów Krzysztofa Skupieńskiego i Tomisława Giergiela, pracowników Instytutu Historii UMCS, specjalistów w zakresie heraldyki. Ich fachowa wiedza i znajomość zakresu regulacji takich aktów na innych uczelniach pozwoliły na ostateczne opracowanie symboliki instytutów na podstawie krótkich opisów przedstawionych przez dyrektorów.

Zespół spotykał się kilka razy (stacjonarnie lub zdalnie) oraz na bieżąco prowadzone były konsultacje pomiędzy członkami zespołu. Prace trwały stosunkowo długo, nie tylko z uwagi na towarzyszące im dyskusje, ale także konieczność opracowania graficznego symboli instytutów oraz ich akceptacji przez dyrektorów (a niekiedy rady naukowe instytutów, gdy sprawa budziła większe emocje). Do tego dochodziły barwy i symbole nowych wydziałów.

Syntetyczny opis symboli instytutów lub wydziałów językiem prawnym jest trudną sztuką, zwłaszcza jeżeli chcemy zachować jednolity standard języka przekazującego istotę symbolu. Zredagowanie samego aktu też nie było łatwe. Pamiętać należy, że jego stosowanie związane jest z zewnętrznym odbiorem symboli Uniwersytetu, insygniów jego władz i oceną sposobu prowadzenia uroczystości akademickich. Musi on także spełniać wymogi stawiane tego typu aktom pod względem legislacyjnym, protokołu i zasad precedencji, a jednocześnie być na tyle elastyczny, aby przeszkody wynikające np. ze stanu epidemii umożliwiały jego stosowanie. Jeszcze przed przesłaniem projektu do członków Senatu dokument został przekazany do konsultacji dziekanom i dyrektorom instytutów, nie tylko w celu akceptacji nowych symboli, ale także analizy ich roli w poszczególnych uroczystościach uniwersyteckich.

Jak dotychczas wyglądała kwestia ceremoniału w naszym Uniwersytecie?

Celem ceremoniału akademickiego jest kultywowanie i poszanowanie tradycji akademickiej. Są to ogólne zasady etykiety stosowane w życiu akademickim oraz specyficzne jej elementy ukształtowane w ramach konkretnej uczelni. Dotyczą one m.in. sztandaru, godła, stroju akademickiego czy insygniów. Na archiwalnych zdjęciach z pierwszych uroczystości uniwersyteckich osoby uczestniczące w nich występują w garniturach. Od początku zdawano sobie sprawę z konieczności przygotowania insygniów uniwersyteckich i tóg, chociaż w pierwszych latach po zakończeniu wojny brakowało niemal wszystkiego. Togi rektora, prorektorów i dziekanów pojawiły się dopiero w 1949 r., kiedy rektor Tadeusz Kielanowski zlecił ich uszycie w Krakowie. Pierwsi nasi rektorzy nie mieli także rektorskiego berła.

Sprawa insygniów rektorskich pojawiała się niekiedy w dyskusji w latach 50., lecz ostatecznie zamówienie ich wykonania złożył dopiero rektor Adam Paszewski. Przygotowano je we wrześniu 1957 r. Po raz pierwszy insygnia rektora i prorektorów zostały użyte w czasie inauguracji roku akademickiego 1957/1958¹. Po uroczystości zamówiono i wykonano łańcuchy dla dziekanów z symbolami istniejących wtedy czterech Wydziałów, tj. Prawa; Humanistycznego; Matematyki, Fizyki i Chemii; Biologii i Nauk o Ziemi². Następne insygnia dziekańskie pojawiały się z chwilą tworzenia lub wydzielenia nowych wydziałów.

Ceremoniał w naszym Uniwersytecie po raz pierwszy został spisany w 1983 r. w formie „Regulaminu akademickiego ceremoniału”. Został on opracowany przez rektora Józefa Szymańskiego, wybitnego specjalistę w zakresie nauk pomocniczych historii. Była to broszura wydana dla potrzeb wewnętrznych przez Wydawnictwo UMCS w niewielkim nakładzie 100 egzemplarzy. Nieliczne przetrwały do dziś, niektóre w stanie wskazującym na ich intensywne używanie. Dokument stosowany był z pewnymi modyfikacjami do 31 grudnia 2021 r. Modyfikacje wynikały ze zmian przepisów prawa (odstąpienie od wręczania indeksów dla immatrykulowanych studentów), zmian organizacyjnych w Uczelni lub zaniku niektórych obyczajów (np. przypinania do pelerynki profesorskiej lub togi doktorskiej posiadanych orderów i odznaczeń). Niektóre postanowienia regulaminu nigdy nie weszły w życie (np. fioletowe togi rektora i prorektorów). Nie pamiętam też z okresu swojej pracy na Uczelni, aby celebrowano w sposób wskazany w tym dokumencie przekazanie władzy dziekańskiej na posiedzeniu rady wydziału. Obecnie sprawy te kompleksowo reguluje wspomniana uchwała Senatu UMCS.

Jak wyglądają kwestie ceremoniału na innych uczelniach?

Nie każda szkoła wyższa posiada takie przepisy wewnętrzne. Można zauważyć, że w ostatnim czasie pojawiają się podobne akty na większych uczelniach. Zakres ich regulacji jest różny – niekiedy jest to uchwała senatu (np. w Uniwersytecie Rzeszowskim, Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach czy Uniwersytecie Przyrodniczym w Lublinie), a niekiedy zarządzenie rektora (np. w Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie czy Uniwersytecie w Białymstoku).

Nasz Uniwersytet używa m.in. herbu, logo, sztandaru i flagi. Co się na nich znajduje? Czym różnią się od siebie i w jakich sytuacjach je stosujemy?

Wzory herbu, logo, sztandaru i flagi określone zostały w załączniku do Statutu Uczelni z 29 maja 2019 r., zaś tryb ich używania określa właśnie „Ceremoniał Akademicki”.

Herbem Uniwersytetu jest umieszczony w błękitnym polu wizerunek srebrnego orła ze złotym dziobem i szponami, w których znajdują się dwa berła rektorskie, oraz pięć złotych gwiazd sześciopromiennych w kręgach. Tarcza ma kształt zgodny z tarczą herbu państwowego. Herb umieszczany jest na obiektach i w pomieszczeniach Uniwersytetu oraz z okazji publicznych uroczystości wskazanych w ceremoniale w miejscu ich odbywania. Logotyp określony został w Księdze Identyfikacji Wizualnej UMCS. Mamy w nim również stylizowanego orła uniwersyteckiego z berłami rektorskimi, otoczonego 12 gwiazdkami, które na etapie powstawania logo symbolizowały wydziały UMCS (pierwotnie było ich 11, po utworzeniu Wydziału Zamiejscowego w Puławach ich liczba została zwiększona do 12). Aktualnie gwiazdek jest 12 niezależnie od liczby istniejących wydziałów.

Sztandar Uniwersytetu – noszony przez poczet sztandarowy – prawą stronę ma barwy białej, a na niej herb Uniwersytetu, napis „UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ W LUBLINIE” oraz herb miasta Lublin w prawym dolnym rogu, zaś lewą – barwy błękitnej, a na niej herb państwowy Rzeczpospolitej Polskiej, napis „SCIENTIAE CIVIBUSQUE SERVIRE” oraz herb województwa lubelskiego w lewym dolnym rogu. Sztandar używany jest podczas inauguracji roku akademickiego oraz innych ważnych uroczystości na terenie Uniwersytetu. Częściej jednak widzimy flagę Uczelni, którą wywiesza się na masztach lub w miejscach do tego przeznaczonych w czasie wydarzeń związanych z działalnością Uniwersytetu. Składa się ona z dwóch stref: górnej białej z herbem UMCS w środku i dolnej błękitnej. Ceremoniał przewiduje różną formę flagi i określa sposób jej wywieszania.

Na początku 2022 r. do Uczelni trafił nowy sztandar. Jaka jest historia tego symbolu?

Pierwszy sztandar Uniwersytetu został ufundowany przez Towarzystwo Przyjaciół UMCS, Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Rolniczej. Jego wykonanie zlecono Spółdzielni Pracy „Moda” w Lublinie pod koniec kadencji rektora Grzegorza Leopolda Seidlera, zaś uroczyście przekazano go podczas inauguracji roku akademickiego 23 października 1969 r. z okazji jubileuszu 25-lecia UMCS³. Pięć lat później, w związku z jubileuszowymi obchodami święta państwowego, Uniwersytet został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski, którym udekorowano sztandar w trakcie 31. Inauguracji roku akademickiego 23 października 1974 r.⁴ Sztandar ten służył nam przez ponad 47 lat.

W 2019 r. uchwalono Statut UMCS, w załączniku do którego znajduje się wzór nowego sztandaru Uczelni. Nawiązuje on do starego wzoru z niewielkimi modyfikacjami. Na lewej stronie barwy błękitnej umieszczono po łacinie zasadę, która przyświeca naszemu Uniwersytetowi. Została ona także ujęta w preambule do Statutu UMCS i nawiązuje do historycznego hasła dotychczas umieszczonego na sztandarze: Nauka w służbie ludu. Pod koniec 2021 r., podczas prac nad ceremoniałem, zlecono wykonanie nowego sztandaru UMCS. Od stycznia br. znajduje się on w gablocie w Sali Senatu UMCS, zaś dotychczas używany sztandar Uniwersytetu został przekazany do Muzeum UMCS.

Pojawiły się także nowe insygnia dziekanów i dyrektorów instytutów.

Insygnia mają znaczenie symboliczne i są używane w czasie ceremonii uniwersyteckich. Insygnia rektora to łańcuch z wizerunkiem orła, berło i pierścień. Insygniami prorektorów są łańcuchy z wizerunkiem orła, dziekanów – łańcuchy z symbolami wydziałów, zaś dyrektorów instytutów – odznaki z symbolami instytutów. Łańcuchy dziekanów z symbolami wydziałów zostały wprowadzone już wcześniej. Dotyczy to także barw poszczególnych wydziałów, w których wykonywane są dodatki do czarnej togi (m.in. pelerynki, mankiety i obszycia zapięcia z przodu togi), którą noszą przedstawiciele wydziałów. O znakach i barwach sześciu wydziałów wspomina regulamin z 1983 r. W następnych latach powstawanie kolejnych wydziałów, najczęściej w wyniku podziału dotychczasowych, wymagało ustalenia nowych znaków i barw dla wydziałów wydzielonych lub nowo utworzonych. Podstawą były uchwały Senatu podejmowane na wniosek rad wydziałów. Niestety ww. regulamin, który miał niejasny status prawny, nie był zmieniany w tym zakresie, co skutkowało pewnym chaosem legislacyjnym.

Ceremoniał zatwierdza dotychczasowe symbole i barwy wydziałów oraz wprowadza nowe dla utworzonych w 2021 r. Wydziałów – Historii i Archeologii oraz Filologicznego. Zmiana struktury Uniwersytetu i utworzenie instytutów z dyrektorami na czele spowodowała konieczność opracowania nowych symboli instytutów umieszczonych na odznakach dyrektorskich. Są one noszone po lewej stronie na czarnej pelerynce togi, której zapięcie z przodu obszyte jest barwą wydziału, w ramach którego instytut funkcjonuje. To daje dopiero przedsmak sposobu opisania w ceremoniale wszystkich strojów używanych podczas uroczystości akademickich.

Dlaczego, Pana zdaniem, w dzisiejszym świecie, który cechuje się dużą potrzebą wolności i często dowolności, ważne jest podtrzymywanie tradycji i organizowanie uroczystości akademickich według zasad ściśle określonych ceremoniałem?

W ceremoniale przedstawiono sposób przeprowadzania różnych uroczystości akademickich, w tym skład pochodu rektorskiego. Każda ceremonia prowadzona jest przez rektora lub zastępującego go prorektora. W trakcie inauguracji roku akademickiego wyeksponowano Senat, immatrykulacji – dziekanów, zaś przy promocji doktorów i doktorów habilitowanych – dyrektorów instytutów, co odpowiada zadaniom tych organów i osób piastujących funkcje kierownicze w Uniwersytecie.

Każda uroczystość akademicka ma znaczenie symboliczne. Jest wyrazem powagi, stabilności, porządku, a więc cech Uniwersytetu, oraz sposobem uznania dla zasług i osiągnięć naukowych osób uhonorowanych. Buduje nie tylko obraz Uczelni na zewnątrz, ale także wewnętrzne poczucie dumy z przynależności do wspólnoty uniwersyteckiej (universitas).

1 Archiwum UMCS, Spółdzielnia Przemysłu Ludowego i Artystycznego „ORNO” w Warszawie do Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie z 11.9.1957 r.; Rektor UMCS A. Paszewski do Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „ORNO” w Warszawie z 28.9.1957 r.

2 Archiwum UMCS, Dyrektor Administracyjny UMCS S. Bienia do Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „ORNO” z 31.10.1957 r.

3 Archiwum UMCS, Sekretarz doc. dr Z. Sobolewski w imieniu zarządu Towarzystwa Przyjaciół Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Akademii Medycznej i Wyższej Szkoły Rolniczej do prof. dr. hab. G.L. Seidlera Rektora UMCS z 27.12.1968 r.

4 Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej 1944–1979, red. W. Skrzydło, R. Orłowski, G.L. Seidler, Lublin 1979, s. 41.

Fot. Bartosz Proll