Nie zdarza się często, by w murach uniwersytetu noszącego imię laureatki Nagrody Nobla gościła inna noblistka. A jeśli towarzyszą jej zdobywczyni Nagrody Pulitzera oraz reżyserka doceniana na festiwalach w Cannes, Wenecji i Berlinie, wówczas mamy do czynienia z wydarzeniem wyjątkowym. 25 listopada tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej otrzymały: Anne Applebaum, Agnieszka Holland i Olga Tokarczuk. Uroczystość odbyła się w Auli Uniwersyteckiej UMCS i była historycznym, bezprecedensowym momentem dla naszej uczelni, świętującej w tym roku jubileusz 80-lecia istnienia.
Uroczystościom przewodniczył rektor UMCS prof. Radosław Dobrowolski, który podkreślił: „Czujemy się dumni, że w albumie doktorów honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej znajduje się już 88 osób o wybitnych osiągnięciach naukowych i powszechnie uznawanym autorytecie moralnym, a także wybitnych mężów stanu oraz twórców literatury i sztuki cieszących się międzynarodowym uznaniem. Tę długą listę rozpoczęli w 1950 roku córka i zięć naszej patronki – Irene i Jean Frederic Joliot-Curie, a znajdują się na niej osobistości tej miary jak: Willy Brandt, Norman Davies, Jerzy Giedroyc, Natalia Gorbaniewska, Gustaw Herling-Grudziński, Jan Karski, Maria Kuncewiczowa, Adam Daniel Rotfeld, Timothy Snyder, Marian Turski, Tomas Venclova czy Krzysztof Pomian. Wręczane dziś doktoraty oznaczone zostały jako osiemdziesiąty dziewiąty, dziewięćdziesiąty i dziewięćdziesiąty pierwszy doktorat w 80-letniej historii naszej uczelni”.
Pisarka i dziennikarka Anne Applebaum uzyskała tytuł doktora honoris causa za wybitne osiągnięcia naukowe i publicystyczne, mistrzowską naukę rozumienia historii – szczególnie Europy Wschodniej i Polski, a także za wrażliwość badawczą na problemy wartości demokracji i jakości mediów. Laudację wygłosiła prof. Iwona Hofman, dyrektor Instytutu Nauk o Komunikacji Społecznej i Mediach UMCS.
Na początku swojego lectio doctoris A. Applebaum wyznała, że jest wzruszona, stojąc dziś przed społecznością akademicką UMCS i odbierając ten zaszczyt od jednej z wiodących polskich uczelni: „Ta chwila napełnia mnie wdzięcznością z trzech powodów. Pierwszy z nich to szacunek, jaki żywię dla polskich tradycji akademickich i tego, co uniwersytet symbolizuje. Poszukiwanie prawdy, namysł nad przeszłością i projektowanie przeszłości – w czasach, gdzie prawda jest coraz częściej negowana lub negocjowana, rola uniwersytetu nabiera fundamentalnego znaczenia. […] Uniwersytety stają się oazami rozumu i szacunku dla rozumu. Są przystanią wolnych ludzi, którzy śmiało mierzą się z ideami, są redutą demokratycznego społeczeństwa. […] Drugi powód mojej wdzięczności to obecność dwóch wielkich artystek naszych czasów, mądrych, wrażliwych i pięknych kobiet, bez których nasza kultura byłaby uboższa”.
Trzecim powodem wymienionym przez pisarkę było nasze miasto, Lublin, i wsparcie mieszkańców dla uchodźców z Ukrainy: „Wiem, że tu nikt nie zapomina o tej wojnie. […] Lublin – to więcej niż miasto. To idee w praktycznym działaniu, idee solidarności i praktyka ludzkich serc. W tym europejskim, akademickim miejscu, mieszkańcy, kilkadziesiąt NGO-sów i urzędników w kilka dni zbudowało hub pomocowy dla kilkudziesięciu tysięcy uchodźców wojennych. Dzieło bez precedensu w historii akcji humanitarnych” – z mocą podkreśliła Applebaum.
Reżyserka i laureatka m.in. Złotego Globu za film „Europa, Europa” Agnieszka Holland otrzymała zaszczytny tytuł honorowy za poszukiwanie prawdy i stawianie niewygodnych pytań, pokazywanie w filmach wieloznaczności świata, za odsłanianie skomplikowanych ludzkich relacji i emocji, łączenie poetyki i sztuki filmowej z bezkompromisową postawą obywatelską, za odwagę mówienia pełnym głosem o sprawach trudnych, za wrażliwość na drugiego człowieka i przywracanie mu godności oraz za mądrość i pozostawanie w nieustannym twórczym ruchu. Promotorką jej doktoratu była prof. Natasza Ziółkowska-Kurczuk z Katedry Dziennikarstwa UMCS.
Jak na wstępie swojej przemowy zaznaczyła Agnieszka Holland: „Honorowy doktorat Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie jest dla mnie szczególnie cennym wyróżnieniem ze względu na samą uczelnię, jej patronkę, jak i osoby moich współdoktorek”. W swoim wielowątkowym wystąpieniu odniosła się do twórczości filmowej i wyznawanych wartości, jak i obecnej sytuacji społecznej oraz geopolitycznej. Wyznała: „Niemal dekadę mego życia poświęciłam pracy nad filmami, które dotyczyły najtrudniejszych zjawisk i zdarzeń, zbrodni przeciw ludzkości dokonywanych przez totalitarne reżimy i ich przywódców, ale i posłusznych tym reżimom obywateli w pierwszej połowie XX wieku.[...] Robiłam to nie tyle z zamiłowania do historii, nie tylko by oddać sprawiedliwość ofiarom tych zbrodni, ale również, by aktualizować myślenie o ich przyczynach i mechanizmach; mechanizmach, które do nich doprowadziły. By umożliwić widzowi żywe doświadczenie losu, który wszak, i tu mam coraz mniej wątpliwości, może się stać losem współczesnym”.
Reżyserka wskazała też, że filmy często wyprzedzały pewne zjawiska: „Hollywoodzkie filmy przewidziały katastrofę klimatyczną, pandemię, wojnę nuklearną, robotyzację i sztuczną inteligencję – dziesiątki lat zanim te zjawiska zaistniały w naszej rzeczywistości. Ale jeszcze wcześniej europejska literatura stworzyła Frankensteina, Golema, Ucznia czarnoksiężnika, Fausta, wizje Lema i innych twórców science fiction, a także aż zbyt realistyczne fantazje Franza Kafki. Możemy więc być dumni z naszej przenikliwości. Dystopie wychodzą nam, twórcom wspaniale. Ale czy nie potrzeba teraz skromnej, zwykłej utopii? Może właśnie się rodzi? Bo cóż, jeśli nie sztuka, będzie w stanie stworzyć nową przestrzeń nadziei poprzez twórczą wyobraźnię?” – zakończyła Holland.
Laureatce Nagrody Nobla, Oldze Tokarczuk, Senat UMCS przyznał tytuł doktora honoris causa za moc kreowania słowem światów, gdzie przeszłość spotyka się z teraźniejszością, by sprostać wyzwaniom przyszłości; za nieustanne poszerzanie granic naszej wrażliwości, wyobraźni i umysłu oraz za konsekwentne promowanie postawy czułości wobec Ziemi i wszystkich istot ją zamieszkujących, szczególnie wobec pokrzywdzonych i podporządkowanych, którym głosu, praw i miłości dotąd odmawiano. Podczas wydarzenia laudację wygłosił prof. Jan Pomorski z Katedry Humanistyki Cyfrowej i Metodologii Historii UMCS.
Pisarka na początku swojego wystąpienia odniosła się do patronki UMCS: „Jestem dumna, że Uniwersytet nazwany imieniem kobiety istnieje w Polsce. Ta matronka Uniwersytetu była mi wskazywana przez rodziców jako wzór do naśladowania. Moi rodzice nie żałowali, że urodziłam się dziewczynką, na pewno nie, ale byli świadomi różnych zagrożeń i przeszkód, i wskazywali mi Marię Curie-Skłodowską jako drobną osobę, która może zmienić świat, dokonać wielkich rzeczy i przy tym być wierna sobie. Dlatego ten doktorat jest dla mnie szczególnie ważny [...]”.
Swój lectio doktoris O. Tokarczuk poświęciła zaś lękowi: „Kilka słów mojego podziękowania za docenienie mojej pracy poprzez nadanie mi tego zaszczytnego tytułu pragnę poświęcić lękowi, który w ciągu ostatnich lat staje się coraz bardziej rzeczywistym towarzyszem naszej egzystencji. [...] Żyjemy w kryzysie, który dotkliwie pozbawia nas poczucia bezpieczeństwa. Wojny, które toczą się tak zatrważająco blisko, katastrofy pogodowe, odległe i bliskie wydarzenia polityczne mające wpływ na naszą przyszłość. Wszystko to rozgrywa się rzeczywiście wokół nas, a jednocześnie kolonizuje nasze umysły”.
Jako remedium na ten lęk noblistka wskazała m.in. nasze dziedzictwo i kulturę: „Uważam, że ludzka kultura jest fundamentalnym działaniem przeciwko lękowi. Prawdopodobnie właśnie po to powstała. Dziś, w świecie rozbitych relacji, samotności, ogłuszającego, zwodzącego szumu internetu, przywraca wiarę we wspólnotę, ożywia oszołomione ekranowym światłem lustrzane neurony, budząc nas do współodczuwania i budowania więzi między ludźmi. Kultura europejska zawsze ceniła dialog, pełen odniesień do tego, co już się stało, do historii, do tego, co już powiedziano, napisano. […] Moja praca, którą nagrodziliście tym zaszczytnym tytułem, jest jednym z głosów w tym niekończącym się dialogu. Dialogu, który jest istotą kultury w ogóle. Bo kultury nie można traktować tylko jako zasobu w magazynie doświadczenia przebrzmiałych idei czy nieaktualnych historii. Jest ona przede wszystkim rozmową, pytaniem i odpowiedzią, niekończącą się interpretacją, która pozwala każdemu pokoleniu ujrzeć świat na swój własny sposób i dołożyć doń własną mądrość”.
Wypowiedzi wszystkich pań były nagradzane gromkimi brawami, zaś bohaterki wydarzenia – prócz zaszczytnego tytułu doktora honoris causa – otrzymały także od władz rektorskich pamiątkowe statuetki z wizerunkiem patronki UMCS. Po uroczystościach Anne Applebaum, Agnieszka Holland i Olga Tokarczuk spotkały się z przedstawicielami społeczności akademickiej uczelni, by podpisać książki i okolicznościowe publikacje.
Za oprawę muzyczną tego szczególnego wydarzenia odpowiadał Chór Akademicki UMCS im. Jadwigi Czerwińskiej oraz Chór Instytutu Muzyki UMCS pod dyrekcją prof. Małgorzaty Nowak.
Anne Applebaum to pisarka, publicystka i dziennikarka. Absolwentka Yale University i London School of Economics. Studiowała również na Uniwersytecie Oxfordzkim. W 1988 roku rozpoczęła pracę jako korespondentka tygodnika „The Economics” w Warszawie. Następnie pracowała w „Evening Standard”, „The Spectator”, „The Washington Post”. Publikowała zatem w czołowych czasopismach o globalnym zasięgu. Jest autorką, która staje w obronie demokracji przeciw ofensywom wszelkich sił autorytarnych. W 2004 r. otrzymała prestiżową Nagrodę Pulitzera za książkę pt. „Gułag”, a w 2013 r. – Nagrodę Cundill Prize za książkę pt. „Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956”. W 2024 r. zdobyła Nagrodę Pokojową Księgarzy Niemieckich.
Jest ekspertką w zakresie przemian ustrojowych w Europie Wschodniej. Jej felietony i komentarze dotyczące m.in. współczesnej polityki międzynarodowej są znakomitym przykładem dziennikarstwa jakościowego, które opiera się na rzetelnych i wieloaspektowych analizach danych zjawisk. Anne Applebaum jest autorką książek, które zapewniły jej międzynarodową sławę. W języku polskim ukazały się m.in.: „Za żelazną kurtyną. Ujarzmienie Europy Wschodniej 1944–1956” (2013), „Czerwony głód” (2018), „Zmierzch demokracji. Zwodniczy powag autorytaryzmu” (2020). To dzieła dotykające trudnych problemów w historii Europy Wschodniej w epoce totalitaryzmów. Twórczość Anne Applebaum odznacza się humanistyczną refleksyjnością, konsekwencją badawczą i pasją odkrycia prawdy.
W 2013 r. autorka otrzymała polskie obywatelstwo. Tytuł doktora honoris causa uzyskała na Georgetown University (w 2017 r.) i Akademii Kijowsko-Mohylańskiej (w 2018 r.). Wiele razy gościła w murach Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Była zapraszana jako ekspertka, autorka książek i uczestniczka debat dotyczących wartości demokracji.
Recenzentami w sprawie przyznania Anne Applebaum doktoratu honoris causa UMCS byli: Marci Shore (Professor of History Yale University), prof. Dariusz Stola (Instytut Studiów Politycznych PAN) i prof. Jan Pomorski (Instytut Historii UMCS).
Agnieszka Holland jest wybitną reżyserką filmową i teatralną, scenarzystką filmową. W latach 1966–1971 studiowała na Wydziale Filmowym i Telewizyjnym Akademii Sztuk Scenicznych (FAMU) w Pradze. Uznanie widzów i krytyków zdobyła filmem pt. „Aktorzy prowincjonalni” (1978). Ugruntowaną pozycję w polskim kinie uzyskała za sprawą filmu historycznego pt. „Gorączka”. Produkcja została nagrodzona na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych.
Po ukończeniu filmu pt. „Kobieta samotna” (1981) Agnieszka Holland wyemigrowała do Francji, gdzie została po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego. Następnie realizowała filmy we Francji, w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Jej produkcje, np. „Gorzkie żniwa” i „Europa, Europa” były nominowane do Oscara. W 2007 r. wróciła ze swoimi filmami do Polski. Od tamtego czasu nakręciła m.in.: „W ciemności” (film z 2011 r. nominowany do Oscara w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny), „Obywatel Jones” (produkcja z 2019 r. nagrodzona Złotymi Lwami na 44. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni), „Zielona granica” (film z 2023 r., który otrzymał Nagrodę Specjalną Jury Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji). Jest laureatką m.in. Platynowych Lwów podczas 46. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni (2021) oraz Nagrody FIPRESCI Platinum Award, którą zdobyła na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Sofii. W 2021 r. otrzymała Platynowe Lwy za całokształt twórczości.
Jako pierwsza kobieta w historii była przewodniczącą Europejskiej Akademii Filmowej. Pełniła tę funkcję w latach 2021–2024. W świecie filmowym uważana jest za jedną z mistrzyń sztuki reżyserskiej. Jej filmy, pomimo upływu lat, zachowują aktualność ze względu na uniwersalizm poruszanej tematyki egzystencjalnej. Wyróżnia je też wyjątkowa wrażliwość humanistyczna oraz przywiązanie do wolności i praw człowieka.
Recenzje dorobku twórczego Agnieszki Holland w związku z postępowaniem o nadanie tytułu doktora honoris causa UMCS przygotowali: prof. Dorota Segda (Akademia Sztuk Teatralnych im. Stanisława Wyspiańskiego w Krakowie), prof. Marek Hendrykowski (Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) oraz prof. Filip Bajon (Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. L. Schillera w Łodzi).
Olga Tokarczuk to wybitna polska pisarka, eseistka, autorka opowiadań i powieści. Jest laureatką Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (2018). Otrzymała Nagrodę Literacką „Nike” za powieści: „Bieguni” (2008) i „Księgi Jakubowe” (2015) oraz Nagrodę Literacką „Nike” Czytelników za: „Prawiek i inne czasy” (1997), „Dom dzienny, dom nocny” (1999), „Grę na wielu bębenkach” (2002), „Biegunów” (2008), „Księgi Jakubowe” (2015). Jest również laureatką wielu innych prestiżowych nagród literackich, np. The Man Booker International Prize i Nagrody Literackiej im. Jerzego Żuławskiego (2023).
Tokarczuk jest uznawana za jedną z najwybitniejszych współczesnych twórczyń literatury na świecie. Wyróżnia ją wyjątkowa wyobraźnia historyczna, niecodzienny talent pisarski i ogromna wrażliwość. To mistrzyni narracji i opowieści. W kraju uhonorowano ją tytułem doktora honoris causa na Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Jagiellońskim i Uniwersytecie Wrocławskim, a poza granicami Polski – na Uniwersytecie Sofijskim i Hong Kong Baptist University. W Norwegii Olga Tokarczuk otrzymała tytuł Arne Næss.
Autorka 27 marca 2020 r. we Wrocławiu podpisała akt założycielski Fundacji Olgi Tokarczuk, która działa do dziś i zajmuje się m.in. wspieraniem i promocją kultury oraz sztuki polskiej i światowej, a także szeroko rozumianej ochrony praw człowieka, demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, swobód obywatelskich, środowiska.
Recenzentami w sprawie przyznania Oldze Tokarczuk doktoratu honoris causa UMCS byli: prof. Violetta Julkowska (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), prof. Ryszard Nycz (Uniwersytet Jagielloński) i prof. Robert Traba (Instytut Studiów Politycznych PAN).
Fot. Bartosz Proll, Michał Piłat
