O Uniwersytecie

Uzasadnienia przyznania Nagrody im. Jerzego Giedroycia

2019
„Jan Józef Lipski. Biografia źródłowa", t. 1, 2, Instytut Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską. Oddział Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie; Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Warszawa 2018. 

„To istotny wkład do naszej wiedzy o inteligenckiej Warszawie lat powojennych i o historii dysydencji i opozycji. Pokazuje ona wielką rolę środowisk poakowskich, a w każdym razie niepodatnych na presje ideologiczną PZPR. i wywodzących się z nich osobistości w tym Jana Józefa Lipskiego. Jest też ważnym przyczynkiem do dziejów recepcji Kultury paryskiej w Kraju.” 
(Z rekomendacji prof. dr hab. Krzysztofa Pomiana) 

„Poświęcona Janowi Józefowi Lipskiemu książka Łukasza Garbala, o skromnym lecz odpowiednim podtytule, Biografia źródłowa, jest przedsięwzięciem imponującym i podstawowym. 
Imponujący jest jej źródłowy zakres i rozmach, a także rzetelność autora w przedstawianiu rezultatów swoich upartych i bogatych poszukiwań. 
Podstawowa jest dlatego, że zobowiązująca dla każdego, kto będzie zajmował się historią Polski od roku 1939 do 1989 (a nawet szerzej). Jest swego rodzaju kroniką polityczną, kulturalną i społeczną. Szczególną jej zaletą jest umiejętność przedstawiania więzi międzyludzkich, kształtowania i przemian środowisk ludzkich. 
Skromność autora, który trzyma się, by tak rzec, tego, co wydobywa ze źródeł, przemawia również na jego rzecz. Dzięki temu bowiem otwiera możliwości interpretacyjne, których dotąd nie mieliśmy. 
Jan Józef Lipski, obok Stefana Kisielewskiego i Władysława Bartoszewskiego był najważniejszym krajowym partnerem Jerzego Giedroycia i Kultury. Tak szczegółowa biografia źródłowa jak ta, którą polecam, jest również ważnym wkładem w poznanie dziedzictwa Kultury.”
(Z rekomendacji prof. dr hab. Andrzeja Mencwela) 

Nagroda honorowa dla Fundacji Ośrodka „Karta”

„Karta to systematycznie od czasów podziemnych wydawane pismo, którego ukazało się  sto numerów. Przez tych kilka dziesięcioleci Karta pokazywała czytelnikom polskie doświadczenia XX w., losy i dramaty osób z różnych warstw i regionów, zawsze odnosząc się z wielkim szacunkiem dla świadectw. Karta opublikowała niekonwencjonalne materiały, podawane w formie fragmentów listów, wspomnień, głosów prasy, dokumentów urzędowych, dotyczące I wojny światowej, II Rzeczypospolitej, okresu okupacji niemieckiej i sowieckiej, lat powojennych i kolejnych dziesięcioleci PRL. Stworzyła niezwykły model opracowań popularyzujących historię w sposób niebanalny i nieschematyczny. Przesłanie tych materiałów, nawet gdy pisano o najtrudniejszych sprawach, cechował głęboki humanizm, empatia, brak maniery rozliczeń i osądzeń ludzi doświadczanych przez wiry historii. Materiały te, zwykle świadectwa konkretnych osób, prowadziły czytelnika do zrozumienia losów ludzi w xx w., szczególnie w okresach dramatycznych, ale też jednoznacznego ukazywania zła totalitaryzmów i nacjonalizmów. Wiele materiałów dotyczy mniejszości narodowych i kresów, a więc pogranicza narodowości i kultur, a cytowane materiały zawsze są tak dobrane, by budzić szacunek dla naszych sąsiadów, nie ma w nich megalomanii narodowej, jest zrozumienie dla człowieka i jego niezbywalnych praw.

Od końca lat 80., jeszcze w okresie nielegalnej działalności, środowisko Karty stworzyło Archiwum Wschodnie, które gromadziło dokumenty i relacje dotyczące tragicznych losów Polaków na wschodzie i represji sowieckich. Rozwinięto współpracę ze stowarzyszeniem Memoriał, dzięki czemu pozyskano wiele bezcennych informacji, budując także ścieżkę praktycznej współpracy polskich i rosyjskich demokratów. Po wielu latach zgromadzone w Archiwum Wschodnim dane dotyczące tysięcy osób represjonowanych zostały przekazane w administrowanie Instytutowi Pamięci Narodowej. Karta na początku lat 90. współinicjowała dyskusje historyków polskich i ukraińskich, opublikowała referaty i stenogramy dyskusji, które pozwoliły zrozumieć argumenty i wrażliwości obu stron. W wyniku starań Ośrodka Karta zostały opublikowane w 2007 r. dwa tomy Słownika dysydentów, obejmującego najważniejsze postacie i główne struktury organizacyjne ruchu obrony praw człowieka w ZSRR i innych krajach bloku sowieckiego. Słownik powstawał w wyniku współpracy międzynarodowej poprowadzonej przez Ośrodek Karta.

Książki Ośrodka Karta to ważny i rozwijający się nurt działalności. Przynoszą świadectwa ludzi zaangażowanych lub tylko obserwujących wielkie przemiany XX wieku, w tym najbardziej dramatyczne jego epizody. Podobnie jak i innych publikacjach w książkach tych znajdujemy zapis doświadczeń polskich, żydowskich, problemy wynikające z totalitaryzmów i ich zbrodni, ale też zapisy dążeń do wolności, podejmowanie prób jej obrony w najtrudniejszych warunkach. W ostatnim czasie Ośrodek Karta przygotował opracowanie i dokonał edycji sześciu tomów dzienników Michała Romera, będących kroniką relacji polsko-litewskich i dziejów tych ziem w ciągu kilku dziesięcioleci, do II wojny światowej.

Od wielu lat Ośrodek Karta gromadzi spuścizny wielu osób, szczególnie ludzi zaangażowanych w opozycji demokratycznej w latach PRL. Podejmuje także wiele niekonwencjonalnych działań oświatowych, by budzić zainteresowanie przeszłością, promować wrażliwość historyczną, kształtować postawy obywatelskie. Borykając się od wielu lat z trudnościami finansowymi potrafi je przełamywać i trwać od dziesięcioleci jako ważny ośrodek polskiej kultury historycznej.

Aktywność, skala zainteresowań i dokonań Ośrodka Karta pozwala uznać, że rozwija on działalność przypominającą dzieło Jerzego Giedroycia i Kultury w zakresie sposobu
opowiadania o niedawnej przeszłości Polski i naszego regionu Europy. Karta wyraża te same wartości demokratyczne, antytotalitarne, sprzeciw wobec nacjonalizmu i mitologizacji przeszłości, poszanowanie dla praw człowieka, zasad wolności, szukania pojednania między narodami tak, by historia nie była miejscem podziałów, ale zbliżenia w oparciu o wspólnie uznawane wartości.”
(Z rekomendacji prof. dr hab. Andrzeja Friszke) 

2018

Jerzy Kochanowski, „Rewolucja międzypaździernikowa. Polska 1956-1957", Wydawnictwo Znak Horyzont, Kraków 2017.

„Autor pokusił się o niezwykłe przedsięwzięcie. Portretuje rok między odwilżą Października 1956 a końcem ”rewolucji” i zaprzepaszczeniem jego zdobyczy. Interesuje go klimat czasów; z jednej strony euforii i nadziei, z drugiej narastającej frustracji i rozczarowania. Jerzy Kochanowski omija zagadnienia znane z literatury. Koncentruje uwagę na historii codziennej. Ukazuje postawy Polaków przez pryzmat ich egzystencjalnych potrzeb i marzeń: o podróżach zagranicznych, własnym samochodzie, własnym domu, prywatnej inicjatywie, zaspokojeniu potrzeb kulturalnych, o nowoczesności i kierunku Zachód.

Szerokie spektrum poruszanych problemów wymagało uwzględnienia szerokiego wachlarza źródeł i wielce zróżnicowanej w charakterze literatury. Ich wykaz jest imponujący: od najważniejszych zbiorów archiwalnych w Polsce, uwzględniających materiały partyjne oraz administracji państwowej, z uwzględnieniem lokalnych archiwów państwowych m. in. we Wrocławiu, Poznaniu, Gdyni, Lublinie, Krakowie, poprzez Archiwum Instytutu Literackiego w Paryżu, Instytutu Herdera w Marburgu, Open Society Archive w Budapeszcie, zbiory IPN, TVP, po 64 tytuły prasowe i materiały wspomnieniowe, drukowane listy, literaturę piękną, dzienniki, publicystykę.

Otrzymujemy więc portret fragmentu polskiej rzeczywistości widziany z perspektywy centrum oraz peryferii, „szarego człowieka” i intelektualisty. Książka Jerzego Kochanowskiego ukazuje w znakomity sposób klimat czasów przełomu z perspektywy oddolnej i codziennej, nie gubiąc przy tym całej dynamiki czasów przełomu."

(Z rekomendacji prof. dr hab. Anny Wolff-Powęskiej)

2017

Joanna Krakowska, „PRL. Przedstawienia", Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2016. 

„Już tytuł świadczy, że mowa będzie nie tylko o teatrze. A raczej, że mowa będzie o teatrze jako instytucji, która przez swe spektakle obnaża niejako społeczeństwo, w jakim funkcjonuje. Tak właśnie traktuje teatr autorka. Przy czym nie jest to podejście instrumentalne. Teatr czasów PRL jest tu rozpatrywany jako teatr, którego oblicze kształtuje repertuar, reżyseria, scenografia, aktorzy, krytycy i widownia. A zarazem jako miejsce, w którym podejmowane są, świadomie lub bezwiednie, problemy, z którymi borykała się inteligencja owych czasów”. 
(Z rekomendacji prof. dr hab. Krzysztofa Pomiana)

„Jeśli natomiast spojrzeć na książkę Joanny Krakowskiej jako na całość, można ją podzielić na dwa wyraźnie zarysowane bloki. Część pierwsza, od zakończenia wojny do lat, powiedzmy, sześćdziesiątych – to próby ratowania czy wydzierania przez teatr skrawków wolności w warunkach, w których o tę wolność było bardzo trudno. Część druga natomiast, kiedy margines wolności się poszerzył – to z kolei opowieść o różnych rodzajach konformizmu. Od konformizmu politycznego i różnych form uległości wobec władzy, po konformizm wobec paradygmatu powstańczo-romantycznego; i od konformizmu wobec oczekiwań mas po konformizm wobec salonu. Jakikolwiek by on był. (…) Trzeba nadto podkreślić, że za każdą z tych analiz stoi bogaty materiał faktograficzny i dokumentacja źródłowa czerpana z zasobów publicznych i niepublicznych, a także wzorowa świadomość metodologiczna wsparta wiedzą teoretyczną, ale demonstrowaną dość dyskretnie. Jest to wreszcie książka znakomicie napisana, z żarem i temperamentem, które nigdzie jednak nie przesłaniają jasności wywodu”. 
(Z rekomendacji prof. dr hab. M. Szpakowskiej)

2016

Mirosław Szumiło, „Roman Zambrowski 1909-1977", Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2014.

„Jest to książka wybitna, najlepsza jak dotąd biografia czołowego działacza PZPR, ale nie mniej istotne jest opisanie czasów sprzed 1945 r., a więc biografia komunisty, ukazująca całą złożoność losów, wyborów, uwikłań. Autor wykazał się umiejętnością ważenia empatii i krytyki, dotarł do chyba wszystkich ważnych świadectw, znakomicie wykorzystał niepublikowane wspomnienia RZ. Osobnym wybitnym dokonaniem jest dotarcie do archiwów moskiewskich, ukazanie jak Moskwa wpływała na ruch komunistyczny (i władze PRL), jak wikłała w czasie wojny takiego działacza, ale też jak go „podgryzała” w latach 50. Przy okazji jest tu zatem studium zależności od Moskwy powojennej Polski, ale pokazane z dużą kulturą, umiarem w ocenach, co nie jest powszechne w naszym życiu.
(Z rekomendacji prof. dr hab. Andrzeja Friszke)

Nagroda honorowa dla Andrzeja Peciaka

„Nagroda im. Jerzego Giedroycia przyznawana jest za twórczą kontynuację dorobku Patrona. Zasługi Andrzeja Peciaka jako wydawcy w zakresie upowszechniania dziedzictwa Instytutu Literackiego są nieocenione. Godna szacunku postawa A. Peciaka jako historyka sprawiła, że czytelnicy w Europie mogą poznać dzieło Giedroycia. A. Peciak jako dyrektor Wydawnictwa UMCS, a obecnie jako szef Działu Wydawnictw w Instytucie Książki jest inicjatorem wydania kilku ważnych serii, w tym wielotomowego cyklu „W kręgu paryskiej Kultury”. Jego wybitna znajomość sztuki wydawniczej, determinacja i pasja odkrywcy sprawiają, że w dyskursie publicznym nadal dyskutuje się o literackim i społeczno-politycznym oddziaływaniu „Kultury”.
(Z rekomendacji prof. dr hab. Iwony Hofman)

Uzasadnienia książek nominowanych do Nagrody im. Jerzego Giedroycia:

2015

1. Piotr Cichoracki, Województwo poleskie 1921-1939. Z dziejów politycznych, Wydawnictwo LTW, Łomianki 2014.
Województwo poleskie usytuowane w centralnej części wschodniej Polski znajdowało się na pograniczach kilku kultur, wyznań , narodów - i w pobliżu Związku Radzieckiego. Obok dominujących Poleszuków mieszkali Polacy, Żydzi , Białorusini, Ukraińcy. Jedni szukali porozumienia, inni konfliktu. Polskie środowiska Polesia poszukiwały, nie zawsze udanie , nie zawsze konsekwentnie, etnicznego modus vivendi. Politycy sanacyjni proponowali mieszkańcom Polesia m.in. tzw. "rozwiązanie wołyńskie", o którym kilka lat temu pisał T. Snyder jako remedium na narodowe ambicje zwaśnionych nacji. Cichoracki śledzi meandry polskiej polityki a także ukraińskiej, białoruskiej, wpływy radzieckie i radziecką grę polityczną. Zastanawia się na trwałością budowy świadomości państwowej na Polesiu. Wyniki przemyśleń prezentuje uczciwie, bezstronnie.
Cichoracki jest uznanym badaczem dziejów wschodnich rubieży II RP. Atutem powyższej pracy jest solidny warsztat badawczy historyka, doskonała znajomość źródeł, udana konstrukcja i przyjazny czytelnikowi sposób prowadzenia narracji.
Andrzej Chwalba

2. Bohdan Cywiński, Szańce kultur. Szkice z dziejów narodów Europy Wschodniej, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2013. Pasjonujący portret duchowości oraz splotu kultury i polityki w dziejach i teraźniejszości Rosji oraz narodów Europy Wschodniej. Unikatowa i monumentalna praca, która w świetle wydarzeń ostatniego roku na Ukrainie, wyjaśnia wiele kwestii i odpowiada na frapujące  pytania dotyczące uwarunkowań imperialnej polityki Rosji. Analiza procesów rusyfikacyjnych m. in. Gruzinów, Estończyków, Mołdawian, Litwinów to jednocześnie ważna refleksja na temat tożsamości narodów wschodnich, roli kultury w procesie emancypacji politycznej i skuteczności walki ze zniewoleniem.
Anna Wolff-Powęska

3. Tomasz Kizwalter, W stronę równości, Universitas, Kraków 2014.
Ta historiozoficzna refleksja nad genezą i ewolucją idei równości jest ważną pozycją dla zrozumienia kondycji Polaków wczoraj i dzisiaj. Jej zasługą jest ukazanie procesu emancypacji społecznej i obywatelskiej nad Wisłą na tle przeobrażeń zachodniej myśli politycznej. Książka Kizwaltera zasługuje na wyróżnienie nie tylko z uwagi na szeroką perspektywę, jaką zakreśla dla rozwoju najważniejszych dla demokracji idei. Pozwala ona przybliżyć odpowiedzi na podstawowe pytania dotyczące sprzecznych oczekiwań i doświadczeń XIX i XX w.
Anna Wolff-Powęska

4. Krzysztof Kosiński, Wiwisekcja powszedniości. Studium wczesnej twórczości Marka Nowakowskiego (1957-1971), Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2014.
Jest to niezwykle interesująca i oryginalna praca. Autor nie jest monografistą Nowakowskiego, patrzy na jego twórczość z wyraźnie zaznaczonego punktu widzenia, pyta mianowicie, czego można się dowiedzieć o pewnych aspektach rzeczywistości PRL-owskiej na podstawie analizy jego opowiadań. Podstawowe znaczenie mają tu dwie kategorie: codzienności/powszedniości i peryferyjności. Kłosiński nie pyta o tak zwaną wielką politykę, o niej z opowiadań Nowakowskiego dowiedziałby się niewiele, pyta o sytuacje ludzi prostych, o to, jak funkcjonują w określonej rzeczywistości społecznej, jak ją postrzegają i jak w niej się plasują, jak formują i przekształcają obyczaje. Opowiadania te traktowane są nie jako „naśladowania” rzeczywistości (pojęcie mimesis w książce się nie pojawia), ale tak, jakby ich świat przedstawiony stanowił integralną część rzeczywistości, stąd swoiście „etnograficzne” podejście do sprawy. Na książkę tę patrzę  jako historyk literatury i w pełni doceniam jej metodologiczne nowatorstwo. Autor umie doskonale interpretować narrację literacką, a także różnego rodzaju zjawiska językowe. Praca ma wszelkie po temu dane, by do nagrody kandydować.
Michał Głowiński

5. Robert Kuśnierz, W świetle stalinowskich zbrodni. Ukraina w latach czystek i terroru (1934-1938) w obserwacjach i analizach MSZ oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej, Słupsk 2013.
Dr Robert Kuśnierz należy do najlepszych polskich historyków młodego pokolenia. Jest cenionym i uznanym w świecie sowietologiem. Był wielokrotnie honorowany różnymi prestiżowymi nagrodami – krajowymi i międzynarodowymi. (…)
Przedstawiona do konkursu monografia przedstawia dzieje Ukrainy w okresie czystek i terroru w latach 1934-1938 poprzez pryzmat raportów i analiz służby zagranicznej oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej. O ile światowa historiografia liczy już wiele publikacji na temat Wielkiej Czystki, nie oznacza to, że wszystkie materiały zostały wprowadzone do obiegu naukowego. Większość dostępnych publikacji jest oparta przede wszystkim na archiwach postsowieckich i wspomnieniach światków. Dr Robert Kuśnierz wprowadza do obiegu naukowego kompletnie nieznane do tej pory materiały polskiej dyplomacji, służby konsularnej oraz przedwojennego wywiadu wojskowego. Większość tych materiałów odnalazł w Moskwie – w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowym (Rossijskiij Gosudarstwiennyj Wojennyj Archiw). Korzystał również z zasobów kilkunastu innych archiwów – w Polsce, Rosji, Stanach Zjednoczonych i na Ukrainie. (…) Upublicznione materiały uzupełniają istniejącą lukę. Wiele nowych informacji przyniosły odnalezione po latach raporty polskich konsulatów na temat sowieckich represji wobec wywodzących się ze Lwowa rodzin Kruszelnickich, Skawińskich i Baczyńskich, których rozstrzelanie odbiło się głośnym echem zarówno w Polsce jak i w środowiskach ukraińskiej diaspory na świecie. Informacje na temat życia codziennego mieszkańców „sowieckiego raju” opisane przez Roberta Kuśnierza również stanowią znaczne uzupełnienie dotychczasowego stanu badań sowietologicznych.
Roman Drozd

6. Andrzej St. Kowalczyk, Wena do polityki. O Giedroyciu i Mieroszewskim, t. 1-2, Towarzystwo „Więź”, Warszawa 2014.
Do tegorocznej Nagrody polecam gorąco księgę Andrzeja Stanisława Kowalczyka pt. Wena do polityki. O Giedroyciu i Mieroszewskim, tomy 1, 2 (Wyd. Więź, 2014). Jest to opracowanie fundamentalne, panoramiczne i detaliczne zarazem, najbardziej kompletne z dotychczas istniejących, a choć kończy się na roku śmierci Juliusza Mieroszewskiego, to nie ma sobie równych w istniejącej literaturze przedmiotu. Jest pewne, że jak długo dzieło „Kultury” będzie owocować, tak długo do opracowania Kowalczyka będzie się sięgać, a nikt, kto podejmie się nowych badań, nie będzie mógł go pominąć.
Z wielu jego zalet podkreślam tylko dwie. Po pierwsze – jest ono oparte na imponującej bazie źródłowej. Nikt tak jak Kowalczyk nie przekopał archiwów Instytutu Literackiego, udostępniając nam dokumenty zupełnie nieznane lub tylko domniemane, na podstawie dotychczasowych publikacji. Kowalczyk nie ograniczył się do tych bezpośrednich zasobów, lecz sięgnął także do wielu innych archiwów, bibliotek i zbiorów prywatnych, dzięki czemu jego  księga daje nam dialogową panoramę wzajemnych relacji wybitnych indywidualności naszej dwudziestowiecznej kultury. Będąc pisarzem Kowalczyk ma też czuły słuch na swoiste właściwości głosów i stanowisk swoich bohaterów, narrację autorską prowadzi blisko głosów czołowych postaci, jest więc im wierny i w najlepszym sensie tego słowa – służebny. Dlatego jego opracowanie jest nie tylko imponująco panoramiczne i precyzyjnie detaliczne, ale również najbliższe subiektywnemu sensowi, jaki dziełu „Kultury” nadawali jego główni twórcy.
Uważam, że do naszychpowinności należy także promowanie wybitnych badań dzieła „Kultury”, a praca Andrzeja Kowalczyka spośród nich się wyróżnia.
Andrzej Mencwel

7. Andrzej Leder, Prześniona rewolucja. Ćwiczenia z logiki historycznej, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
Książka ta, będąca esejem historycznym, w brawurowy sposób pokazuje, że w Polsce w latach 1939-1956 dokonała się rewolucja o daleko idących konsekwencjach, rewolucja „okrutna, brutalna, narzucona z zewnątrz, ale jednak rewolucja”. Jej najważniejsze składniki to, według Andrzeja Ledera, po pierwsze, zagłada Żydów, ich zniknięcie z polskich miast i miasteczek oraz zajmowanie ich miejsca, często w sensie dosłownym dotyczącym pozostawianych warsztatów i nieruchomości, przez polskie drobnomieszczaństwo, po drugie, zniszczenie polskiego ziemiaństwa, wraz z uniwersum symbolicznym przez nie reprezentowanym, po trzecie wreszcie, wypędzenie Niemców z Ziem Zachodnich i zaludnienie tych ziem przesiedleńcami z Kresów. Konsekwencją tej rewolucji było kształtowanie się nowej polskiej klasy średniej wraz z towarzyszącą mu przemianą mentalności, z „określonej przez wieś i folwark ku zdeterminowanej przez miasto i miejski sposób życia”. Oryginalność tej książki nie polega jednak tylko na wskazaniu wojenno-powojennej rewolucji, ale odsłonięciu jej „prześnionego” charakteru. I to prześnionego w dwójnasób: zarówno wtedy kiedy rewolucja ta miała miejsce, stanowiąc realizację ukrytych marzeń i pragnień Polaków, ale dokonując się zasadniczo bez ich „podmiotowego udziału”, jak i dzisiaj, kiedy polska klasa średnia żyje w nieświadomości, w jak wielkim stopniu jest tamtej rewolucji beneficjentem. To podwójne odsłonięcie podszewki polskich losów i polskiej świadomości (a raczej nieświadomości) zasługuje z pewnością – niezależnie od kwestii szczegółowych, co do których można się spierać z autorem – na nominację do Nagrody Naukowej im. Jerzego Giedroycia za rok 2014.
Paweł Rodak

8. Grzegorz Motyka, Na Białych Polaków obława. Wojska NKWD w walce z polskim podziemiem 1944-1953, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014.
G. Motyka podjął się tematu ważnego z poznawczego punktu widzenia i trudnego ze względu na aktualność sporów. Szuka odpowiedzi na pytania, jakie postawił, lecz nie chce się widzieć ani w roli prokuratora ani sędziego. Pragnie by jego narracja była w maksymalnie możliwym stopniu zobiektywizowana. Walorem książki jest bogata dokumentacja źródłowa, solidność i sumienność, klarowna konstrukcja, dobra jakość narracji.
Andrzej Chwalba

9. Anna Wylegała, Przesiedlenia a pamięć. Studium (nie)pamięci społecznej na przykładzie ukraińskiej Galicji i polskich „Ziem Odzyskanych”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika”, Toruń 2014.
Pomysł książki jest niezwykle oryginalny i ciekawy, Autorka porównuje to, co dzieje się w dwu niewielkich miastach, zasiedlonych przez nowe społeczności po roku 1945, a mianowicie Krzyż na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych oraz Żółkiew, która znalazła się na Ukrainie. Jak jedni i drudzy widzą tych, którzy miasteczko zamieszkiwali poprzednio, co o nich wiedzą, jakie wartości uwzględniają, jak ich oceniają? Pokazując różnice, Autorka ujawnia rozmaitość tradycji, a także zróżnicowane uwikłania polityczne (mimo że obydwa miasteczka znalazły się pod panowaniem realnego socjalizmu ich położenie było inne). W pracy uwzględniono ogromny materiał, skrupulatnie przez dr Wylegałę pozbierany. Praca, nawiązując do oral  history jest nowatorska metodologicznie. Pamięć zaś, w przeciwieństwie do licznych ostatnio prac na ten temat, nie stanowi przedmiotu spekulacji, jest traktowana jako element rzeczywistości społecznej i historycznej. Ta wybitna książka  zasługuje na to, by kandydować do nagrody imienia Jerzego Giedroyca.
Michał Głowiński

2014

1. Jerzy Borzęcki, Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2012.
Jerzy Borzęcki jest polskim historykiem, który ma za sobą podyplomowe studia w Yale, a pracuje na Uniwersytecie w Toronto. Jego ksiązka „Pokój ryski 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej” zasługuje na szczególną uwagę z kilku względów. W istocie jest to ksiązka o całej wojnie 1919-21 ze Związkiem Sowieckim, szczególnie o planach wojennych Polski i Sowietów, o przygotowywaniu i przeprowadzaniu negocjacji w 1919 w Mikaszewiczach, oraz - po rozstrzygających działaniach zbrojnych - w 1920 r. w Brześciu i ostatecznie w Rydze. Niezwykle klarownie i na podstawie nieznanych dotąd źródeł sowieckich (w tym listów Lenina i Cziczerina) autor omawia cele i taktykę sowiecką. Te źródła były dotąd nieznane, zamknięte głęboko w sowieckich archiwach. Wprowadzenie ich do narracji pozwala ukazać wojnę polsko-bolszewicką jako wielki konflikt o kształt Europy wschodniej, ukazuje granice możliwości Polski i Rosji, także jądro konfliktu, którym jest Ukraina. Autor, historyk o szerokich horyzontach, wykształcony w duchu chłodnego obiektywizmu jest tym bardziej przekonywujacy, a narrację prowadzi w sposób jasny, klarowny. Precyzyjnie ukazuje o jak wielką stawkę toczyła się gra. I jak bardzo ta wojna była nieuchronna. I jak mocno jej wynik zaważył na losach wschodniej części kontynentu w całym XX wieku.
prof. Andrzej Friszke

2. Sławomir Buryła, Tematy (nie)opisane, Universitas, Kraków 2013.
Autor jest profesorem Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, od lat zajmuje się literaturą związaną z Zagładą i - szerzej - z problematyką żydowską i polsko-żydowską. Na książkę tę składają się trzy obszerne rozprawy: „Żydowscy Kolumbowie - (nie)znana historia”, „Nowe Eldorado” oraz „Portret oprawcy”. Ich podstawowym problemem jest to, jak utwory literackie w relacjach o Zagładzie wyprzedzały dyskurs historyczny, mówiąc o sprawach, o których w innych typach wypowiedzi na ogół się milczało. Sławomira Buryły nie interesują utwory literackie jako ilustracje tego, co mówią historycy, interesuje go to, jak literatura tworzy i przekazuje wiedzę, do której na innych drogach i zwykle ze sporym opóźnieniem docierają profesjonalni badacze dziejów. Książka, zwłaszcza jej część zatytułowana „Nowe Eldorado”, jest nowatorska tak ze względu na sposób ujęcia materiałów literackich, jak z racji metodologicznych, albowiem w sposób nowatorski pokazuje współdziałanie dyskursu historycznego i narracji literackiej. Zwłaszcza wartościowe są analizy literatury popularnej, często wyzbytej większych wartości artystycznych, cennej jednak jako przekaz wiedzy o Holokauście.
prof. Michał Głowiński    

3. Wojciech Frazik, Emisariusz Wolnej Polski. Biografia polityczna Wacława Felczaka (1916-1993), krakowski oddział IPN, Attyka, Kraków 2013.
Bohater - znany hungarysta, od przedwojny do końca życia budujący stosunki intelektualne polsko-węgierskie, autor historii Węgier, podstawowej od dziesięcioleci (Ossolineum), a biografia mało znana, heroiczna. Kurier rządu polskiego i podziemia w czasie wojny i po wojnie, co zakończone aresztowaniem, ciężkim śledztwem, stalinowskim więzieniem. Po wyjściu w 1956 roku potrafił znaleźć swoje miejsce w nauce (j.w), a zarazem być jednym z autorytetów intelektualnych Krakowa, zbliżonym do "Tygodnika Powszechnego". Frazik spędził chyba 10 lat na tworzeniu tej książki w oparciu o ogromne kwerendy w IPN i wielu innych archiwach krajowych i zagranicznych, musiał odtworzyć od podstaw całą skomplikowaną konspiracyjną historię.
prof. Andrzej Friszke

4. Dariusz Gawin, Wielki zwrot. Ewolucja lewicy i odrodzenie społeczeństwa obywatelskiego 1956-1976, Znak, Kraków 2013.
Książka Dariusza Gawina jest historią intelektualnego kształtowania się opozycji w PRL w krytycznych latach 1956-1976, od Października do utworzenia KOR ze szczególnym uwzględnieniem Marca 1968. Historią przechodzenia od akceptacji ustroju socjalistycznego do zdecydowanego odrzucenia go, od członkostwa w PZPR czy jej organizacji młodzieżowej do zerwania z partią, od postawy antyreligijnej do spotkania ze środowiskami katolickimi, od marksizmu do uznania demokracji, rynku i wartości liberalnych. Z tej perspektywy autor rzetelnie i wnikliwie przedstawia ewolucję poglądów czołowych postaci ówczesnej lewicy intelektualnej: przede wszystkim Leszka Kołakowskiego ale nadto Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, Tadeusza Mazowieckiego, Jana Strzeleckiego, Bogdana Cywińskiego, Adama Michnika, by wspomnieć tylko najważniejsze nazwiska. Uwzględniona jest też rola „Kultury”, zwłaszcza publicystyki Juliusza Mieroszewskiego oraz formacyjnych lektur pokoleniowych, m. in. Emanuela Mouniera i Dietricha Bonhoffera. Wszystko to czyni z książki Dariusza Gawina jedną z najlepszych relacji o przemianach świadomości tego odłamu inteligencji polskiej, który wpierw zmienił klimat życia umysłowego, w PRL a później przyczynił się w istotnej mierze do narodzin społeczeństwa obywatelskiego.
prof. Krzysztof Pomian

5. Helena Krasowska, Mniejszość polska na południowo-wschodniej Ukrainie, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2012.
Takiej publikacji w Polce jeszcze dotychczas nie było. I trudno się temu dziwić, skoro, od początku istnienia ZSRR, aż po rozpad tego państwa na początku lat 1990., wszelkie przejawy polskości, z krótką przerwą przypadającą na początek lat 1920., były w tym państwie brutalnie tępione i zacierane. (…) Zgodnie ze standardami pracy naukowej, Helena Krasowska odnosi się w swojej książce do stanu badań, ale co w tym przypadku najważniejsze, przeprowadziła własne badania terenowe.
dr Adam Gałkowski

6. Bartłomiej Krupa, Opowiedzieć zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holocaustu (1987-2003), Universitas, Kraków 2013.
Autor, związany z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu, należy do najmłodszego pokolenia historyków literatury, omawiana książka była jego rozprawą doktorską. Jest to doskonale podbudowana teoretycznie i uwzględniająca bardzo rozległe materiały, analiza piśmiennictwa polskiego poświęconego Zagładzie w okresie wskazanym w tytule. Bartłomieja Krupę w dużej mierze interesuje problem, analizowany w książce Buryły, a mianowicie wzajemne relacje dyskursu historycznego i narracji literackiej w przedstawianiu Zagłady. Autor ukazuje nowe tendencje w literaturze,  omawia ideologiczne polaryzacje wokół relacji polsko-żydowskich, analizuje pierwsze dyskusje wywołane pracami J.T. Grossa.
prof. Michał Głowiński

7. Adam Leszczyński, Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1943-1980, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013.
Książka Adama Leszczyńskiego napisana jest z podwójnym rozmachem: czasowym i przestrzennym. Chociaż w podtytule mamy lata 1943-1980, co i tak oznacza prawie półwiecze, to faktycznie jej zakres czasowy jest jeszcze większy, ponieważ rozdział „radziecki” rozpoczyna się od roku 1929, a „polski” od 1936. Przestrzennie natomiast obejmuje ona nie tylko kraje Europy Wschodniej i Środkowej, ale także niektóre azjatyckie, afrykańskie i latynoamerykańskie. Nie tylko imponujące zakresy czasoprzestrzenne rozważań autora stanowią o jej ważności, lecz także przemyślane teoretycznie ujęcie problematyki (czemu autor poświęcił pierwsze dwa rozdziały, oparte na olbrzymiej literaturze przedmiotu) oraz pisarsko dojrzała i czytelniczo atrakcyjna narracja. Jest to znakomity przykład historii gospodarczo-społecznej, która przekracza różne dziedzinowe opłotki, rekonstruuje rozumnie proces dziejowy i przybliża nas do jego rozumienia. Ponieważ chodzi w niej o Polskę i jej miejsce w historii powszechnej, które autor przedstawia przekonująco i poza stereotypami, więc tym bardziej zasługuje na nasze wyróżnienie.
prof. Andrzej Mencwel

8. Grzegorz Motyka, Rafał Wnuk, Tomasz Stryjek i Adam F. Baran, Wojna po wojnie. Antysowieckie podziemie w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 1944-1953, Wydawnictwo Naukowe Scholar - Instytut Studiów Politycznych PAN - Muzeum II Wojny Światowej, Gdańsk-Warszawa 2012.
We współczesnej historiografii polskiej nie brak licznych prac poświęconych dziejom antykomunistycznego podziemia po II wojnie światowej. Obciążone są one jednak zwykle dwoma syndromami: koncentrują się na przypadku wyłącznie polskim, ukazując „polskość” w konflikcie z rozmaitymi sąsiadami lub agresorami, a stosunek autorów do „żołnierzy wyklętych” jest apologetyczny i nie pozwala na pokazanie brutalnych realiów podziemia. A przecież przeciągająca się walka partyzancka czy rodzaj długotrwałej wojny domowej, zwłaszcza gdy następuje to po sześciu latach wielkiej wojny - te okoliczności musiały wpływać negatywnie na obie strony konfliktu.
Na tle dotychczasowej historiografii przedmiotu opiniowana tu praca jest ujęciem nie tylko nowatorskim, również metodologicznie nowatorskim lecz także wolnym od zasygnalizowanych wyżej przypadłości. Jest to pionierskie ujęcie komparatystyczne dziejów podziemia na obszarze Europy Środkowo-Wschodniej. Tu warto zasygnalizować, że pod pojęciem Europy Środkowo-Wschodniej autorzy rozumieją Polskę, Estonię, Łotwę, Litwę, Ukrainę i Białoruś. Wszystkie teksty mają walor materiałów opartych na wnikliwej kwerendzie archiwalnej, w większości przypadków jest tam wprowadzony olbrzymi nowatorski (dla polskiego odbiorcy, ale też nie tylko dla niego) materiał informacyjny i interpretacyjny.
Dodatkową zaletą monografii jest uwzględnienie kilku aspektów problemu: z jednej strony jest to syntetyczny, komparatystycznie ujęty wykład dziejów podziemia, z drugiej - analogicznie komparatystyczny wykład dziejów walki z podziemiem. Co więcej, ciekawy i ważny jest obszerny rozdział poświęcony - znów komparatystycznie ujętej konspiracji młodzieżowej, zaś kto wie czy nie najważniejszą częścią książki jest obszerny, końcowy rozdział traktujący o tym, co się działo z pamięcią o podziemiu i jak przedstawiano podziemie w historiografii, jak wręcz grano nim politycznie po rozpadzie ZSRR. Dla polskiego odbiorcy obszerna analiza sytuacji w dawnych republikach ZSRR ma tu olbrzymie znaczenie i pozwala lepiej rozumieć również nasz własny przypadek.
Na tle wielu, zbyt wielu polskich prac z historii najnowszej ta książka ma kilka unikalnych zalet: komparatystykę, wymiar teoretyczny, szerokie spectrum zagadnień, dystans.  
prof. Jerzy Kłoczowski

9. Lech Nijakowski, Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2013.  
Lech M. Nijakowski w książce „Rozkosz zemsty. Socjologia historyczna mobilizacji ludobójczej” (Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2013) wziął na warsztat problem fundamentalny, z którym niewielu badaczy ma odwagę się zmierzyć. Wybór tematu uzasadniony jest nie tylko jego nośnością. Jego uszczegółowienie wynika z potrzeby prawnego zakwalifikowania, jak również ze względu na możliwości prognostyczne. Autor jest świadom tego, iż chociażby uproszczony system wczesnego ostrzegania może uchronić świat przed kolejnym kataklizmem. Aczkolwiek jest to idealistyczne postrzeganie problemu, a  wydarzenia początków XXI wieku nie dają niestety wielu okazji do optymizmu, to jednak nie powinno się przeoczyć żadnego aspektu, który pomógłby w rozpoznaniu symptomów mobilizacji ludobójczej.
Autor zaproponował nowy model socjologiczny, przy pomocy którego próbuje wyjaśniać mobilizację ludobójczą, poszukując odpowiedzi na pytanie o sposób uwiedzenia mas dla realizacji zbrodniczych aktów. Na przykładzie bogatego materiału porównawczego daje  przegląd różnych form zbiorowej przemocy, porządkując jednocześnie pod względem definicyjnym i teoretycznym literaturę przedmiotu. Książka Lecha M. Nijakowskiego stanowi oryginalne i wielce inspirujące rozwiązanie problemu badawczego.
prof. Anna Wolff-Powęska

10. Grzegorz Niziołek, Polski teatr Zagłady, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013.
Ta książka nie mówi wprost ani o Zagładzie, ani o Żydach. Poświęcona jest traumie, jaką w kulturze polskiej pozostawiła po sobie rola świadków Holokaustu, i sposobom, jakie stosował teatr, aby tę traumę przepracować. Nie chodzi więc o spektakle wprost odnoszące się do Szoa, ale o takie, w których tego wątku w ogóle nie zobaczono, choć, jak wskazuje autor, był od początku obecny. Dowodem są szczegółowe omówienia kilkunastu spektakli z całego okresu powojennego; w tym brawurowe analizy „Kurki Wodne”j  (1967) i „Nadobniś i koczkodanów”  (1973) Tadeusza Kantora i bardzo ciekawa, choć dyskusyjna interpretacja „Studium o Hamlecie” (1964) Jerzego Grotowskiego.  Dla Niziołka szczególnie ważna – wbrew międzynarodowym dyskusjom – jest nie tyle nieprzedstawialność  Zagłady, ile jej nieodczytywalność, a tę pośrednio wiąże ze stałą obecnością paradygmatu romantycznego w naszej kulturze. Ów zaś z kolei, przyczyniając się do „terapeutycznego wzmocnienia narodowego narcyzmu”, spycha traumę dawnych świadków czy gapiów w głęboką nieświadomość.
prof. Małgorzata Szpakowska

11. Jan Sowa, Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą, Universitas, Kraków 2012.
Wybitna książka humanistyczna młodego (ur. 1976) badacza historii kultury polskiej. Z rozmachem i śmiałością krytycznie weryfikuje zastany, dominujący obraz kultury polskiej i to poczynając od  wieku XVI, czyli tradycyjnie „złotego”. Dokonuje nie tylko krytyki ograniczeń demokracji szlacheckiej (poniekąd zwyczajowej), ale odsłania z imponującą poznawczą determinacją drugą stronę tego polskiego kobierca (jak pisała Maria Dąbrowska) czyli naszej wersji niewolnictwa społecznego. Wydawało mi się, że takich rozdziałów, jak „Ekonomia polityczna imperium agrarnego czy Pustka, którą nazywano narodem” nikt nie będzie miał odwagi napisać (sam się lękałem, choć myślę zbieżnie), a jednak zostały w tej książce napisane. Całość pomyślana i przeprowadzona oryginalnie i refleksyjnie. Bardzo zwłaszcza wśród młodych humanistów dyskutowana.
Jestem pewien, że duch Giedrocia patronuje temu krytycyzmowi i że powinniśmy przyznać tę nagrodę Janowi Sowie. Tym bardziej, że spóźniliśmy się w rozpoznaniu wartości tej książki ( sam się usprawiedliwiam nieudolnie).
prof. Andrzej Mencwel

Wyróżnienie
Karol Modzelewski, Zajeździmy kobyłę historii. Wspomnienia poobijanego jeźdźca, Iskry, Warszawa 2013.

Karol Modzelewski jest jednym z najwybitniejszych nie tylko polskich ale również europejskich mediewistów swego pokolenia, a zarazem jedną z najważniejszych postaci opozycji politycznej w PRL lat 1956-1989.  Jego książka jest autobiografią polityczną. Modzelewski opisuje swe dojrzewanie i ewolucję ideową demonstrując przy tym wierność podstawowym przekonaniom ukształtowanym w młodości. Brak tu jednak właściwego często autobiografiom egocentryzmu i roztkliwiania się nad sobą, choć przecież w życiu autora nie brakowało momentów dramatycznych i chwil trudnych; wystarczy wspomnieć lata więzienia. Ta autobiografia mówi nie tylko o jej autorze. Jest zarazem historią polskiej opozycji od Października 1956 przez Solidarność do narodzin Trzeciej Rzeczypospolitej i próbą krytycznego spojrzenia na minione ćwierćwiecze. Ale nie jest pracą naukową, co sprawia, że nie można jej było przyznać Nagrody naukowej im. Jerzego Giedroycia. Kapituła Nagrody uznała jednak, że powinna wyróżnić, choćby tylko symbolicznie, tę niezwykłą książkę, by podkreślić istotny wkład, jaki wnosi ona do zrozumienia historii Polski w ciągu ostatnich sześćdziesięciu lat.
prof. Krzysztof Pomian