Jaki jest współczesny wizerunek archiwów? Jakiego rodzaju przemianom ulega obecnie archiwistyka? Z okazji przypadającego 9 czerwca Międzynarodowego Dnia Archiwów zapraszamy do zapoznania się z komentarzem eksperckim dr. Roberta Stępnia z Katedry Archiwistyki i Nauk Pomocniczych Historii. Tekst powstał w ramach inicjatywy Centrum Prasowego UMCS pn. „Okiem eksperta”.
Fot. pixabay.com
9 czerwca – Międzynarodowy Dzień Archiwów
9 czerwca corocznie obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Archiwów (ang. International Archives Day), ustanowiony na pamiątkę powołania w 1948 r. Międzynarodowej Rady Archiwów. Wspomniana organizacja zrzesza około 1400 instytucji z 200 krajów świata, służąc jako forum współpracy oraz miejsce wymiany myśli i doświadczeń w dziedzinie archiwalnej. Ideą obchodów święta archiwistów jest podkreślenie misji i znaczenia archiwów dla zbiorowej pamięci narodów i społeczeństw. Celem jest stałe podnoszenie poziomu wiedzy i świadomości społecznej na temat działalności archiwów oraz gromadzonych przez nie świadectw naszej przeszłości. Większość polskich archiwów państwowych organizuje w tym dniu wystawy, pokazy, warsztaty i prelekcje, w trakcie których uczestnicy mają okazję do zwiedzenia nowoczesnych magazynów archiwalnych, pracowni digitalizacji i konserwacji akt oraz innych niedostępnych na co dzień zakamarków. Swoje podwoje dla zwiedzających otwierają instytucje przechowujące najcenniejsze i najstarsze pod względem historycznym materiały archiwalne.
Współczesny wizerunek archiwów i ich funkcje
Współczesny wizerunek archiwów niestety nadal oparty bywa na stereotypowych wyobrażeniach, według których archiwa postrzegane są jako miejsca niedostępne, w jakich przechowuje się stare, nikomu niepotrzebne akta. Tymczasem współczesne archiwa to instytucje nowoczesne i obywatelskie, otwarte na potrzeby społeczne i korzystające z nowych technologii informatycznych.
Archiwa spełniają dzisiaj szereg różnych funkcji i zadań publicznych. Przede wszystkim zabezpieczają dokumentację ważną z punktu widzenia ciągłości funkcjonowania państwa oraz życia społecznego jego obywateli. Zapewniają przy tym szeroki i powszechny dostęp do swoich zasobów za pośrednictwem serwisu internetowego „Szukaj w Archiwach” (https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/). Znajdziemy w nim prawie 60 milionów cyfrowych kopii dokumentów archiwalnych, które powstały w procesie digitalizacji. Kopie materiałów prezentowane w serwisie, o ile nie zastrzeżono tego w ich opisie, mogą być wykorzystywane i rozpowszechniane z zastosowaniem dowolnej techniki. Takie możliwości daje prawo o ponownym wykorzystaniu informacji sektora publicznego.
W ostatnich latach nastąpił wzrost zainteresowania archiwami społecznymi, czyli oddolnymi, niezależnymi działaniami dokumentacyjnymi prowadzonymi zwykle przez organizacje pozarządowe, instytucje kultury oraz osoby prywatne. Na rzecz ruchu archiwistyki społecznej działa Centrum Archiwistyki Społecznej (CAS), instytucja powołana w lutym 2020 r., współprowadzona przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Fundację Ośrodka KARTA. CAS wspiera inicjatywy tworzenia nowych archiwów, aby zachować jak najwięcej świadectw życia społecznego i trwale je zabezpieczyć. Prowadzi też portal zbioryspoleczne.pl, który prezentuje materiały ponad 200 archiwów z całego kraju, stanowiąc źródło unikalnej wiedzy o lokalnej historii i tradycjach, ale też o ludzkich pasjach i twórczości. Warto wspomnieć, że na przełomie września i października 2023 r. w Lublinie odbędzie się V Kongres Archiwów Społecznych. Jego tematem przewodnim będzie historia mówiona.
Przemiany współczesnej archiwistyki
Współczesna archiwistyka podlega istotnym przemianom, jakie zachodzą pod wpływem rozwoju nowych technologii. Coraz więcej materiałów gromadzonych i zabezpieczanych w archiwach ma postać dokumentów elektronicznych, baz danych, wiadomości poczty elektronicznej czy też zarchiwizowanych stron internetowych. Wyzwaniem dla archiwów jest nie tylko heterogeniczny i masowy charakter powstających współcześnie e-dokumentów, ale też łatwość, z jaką można wpływać na integralność ich cyfrowego zapisu oraz autentyczność pochodzenia. Niezwykle ważne w tym kontekście jest utrzymanie zaufania społecznego wobec archiwów jako instytucji chroniących i dostarczających informacji, której wiarygodności nie można zakwestionować. W dobie nowych technologii oznacza to przejście od autorytetu instytucjonalnego archiwum do przejrzystości praktyki archiwalnej, opartej na wiedzy i umiejętnościach sprawnego posługiwania się narzędziami cyfrowymi. Z tego powodu archiwa badają potencjał wykorzystania w swojej działalności innowacyjnych rozwiązań, takich jak sztuczna inteligencja, blockchain czy Internet Rzeczy.
Czego można życzyć pracownikom archiwów w dniu ich święta? (w tym absolwentom naszego Uniwersytetu, którzy ukończyli kierunek studiów Archiwistyka i Nowoczesne Zarządzanie Zapisami Informacyjnymi, a dawniej specjalność archiwalną na studiach historycznych, nie zapominając przy tym o pracownikach naszego archiwum uczelnianego). Z pewnością satysfakcji z wykonywanej pracy w myśl pozdrowienia popularnego w środowisku archiwistów: „Ku chwale zasobu archiwalnego!”. Ale również większej świadomości w społeczeństwie na temat roli i znaczenia archiwów we współczesnym świecie.
Fot. Archiwum prywatne Roberta Stępnia
