Centrum Prasowe UMCS

fot. Pixabay/succo

 Jak przesłuchuje się dziecko w procesie karnym?

W polskim procesie karnym nie ma dolnej granicy wieku, od której uwarunkowana jest możliwość przesłuchania osoby w charakterze świadka. W związku z tym w tej roli może wystąpić osoba małoletnia – zarówno w przypadku, gdy została  pokrzywdzona przestępstwem, ale także jeśli posiada informacje o tym czynie.

Dopuszczalność przesłuchania dziecka

Dopuszczalność przesłuchania dziecka w charakterze świadka w procesie karnym wynika zarówno z przepisów, literatury, jak i orzecznictwa. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego znajdują się przepisy, które expressis verbis traktują o możliwości przesłuchania dziecka. Na przykład jeżeli osoba nie ukończyła 18 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego, faktycznego opiekuna lub osoby pełnoletniej wskazanej przez osobę przesłuchiwaną, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie albo sprzeciwia się temu osoba przesłuchiwana.

Mimo, iż w Kodeksie postępowania karnego nie ma przepisów ustanawiających granicę wieku, od której uzależniona jest możliwość przesłuchania osoby w charakterze świadka, to organ procesowy przy podejmowaniu decyzji co do zasadności wezwania dziecka w charakterze świadka nie może stosować wieku jako wyłącznego kryterium dopuszczalności przesłuchania małoletniego. Powinien brać także pod uwagę jego zdolności do przyswajania i odtwarzania spostrzeżeń, czyli ogółu cech pozwalających na zarejestrowanie w świadomości określonych okoliczności, prawidłowego ich odtworzenia i zakomunikowania organowi procesowemu.

Tryby przesłuchania dziecka

Dziecko, które jest przesłuchiwane w procesie karnym w charakterze świadka, może być przesłuchiwane w jednym z dwóch trybów: zwykłym lub ochronnym. Tryb zwykły ma zastosowanie, jeżeli małoletni ma być przesłuchany w charakterze świadka, a nie zachodzą przesłanki do przesłuchania w trybie ochronnym. W ramach trybu zwykłego podstawą przesłuchania będzie art. 177 § 1 kpk, zgodnie z którym „każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania”. Małoletni jest w takim trybie przesłuchiwany na zasadach ogólnych. Miejsce przesłuchania to sala rozpraw (postępowanie sądowe), komisariat policji lub prokuratura. Sposobem ochrony małoletniego przesłuchiwanego w tym trybie jest art. 171 § 3 k.p.k., zgodnie z którym, jeżeli osoba przesłuchiwana nie ukończyła 18 lat, czynności z jej udziałem powinny być, w miarę możliwości, przeprowadzone w obecności przedstawiciela ustawowego, faktycznego opiekuna lub osoby pełnoletniej wskazanej przez osobę przesłuchiwaną, chyba że dobro postępowania stoi temu na przeszkodzie lub sprzeciwia się temu osoba przesłuchiwana.

Tryb ochronny jest uregulowany w art. 185a – 185f k.p.k.Jest to specjalny tryb, którego celem jest ochrona małoletniego przed wtórną wiktymizacją, czyli doświadczeniem powtórnego krzywdzenia z powodu niewłaściwego postępowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Do najważniejszych elementów przesłuchania w trybie ochronnym zalicza się: jednokrotność przesłuchania (z dwoma wyjątkami); przesłuchanie na posiedzeniu sądu z udziałem biegłego psychologa, przesłuchanie w Przyjaznym Pokoju Przesłuchań, rejestrowanie przebiegu przesłuchania, brak obecności oskarżonego podczas przesłuchani i możliwość przygotowania małoletniego do przesłuchania. 

W ramach każdego z tych trybów można wyróżnić podstawową i szczególną – czyli hybrydową – formę przesłuchania, do której zalicza się przesłuchanie małoletniego:
- w miejscu pobytu;
- przesłuchanie konfrontacyjne z udziałem małoletniego;
- w związku z okazaniem osoby, wizerunku, rzeczy lub zwłok;
- w celu odtworzenia wyglądu osoby, odtworzenia sytuacji lub postępowania ma miejscu zdarzenia;
- za pośrednictwem tłumacza;
- cierpiącego na chorobę psychiczną;
- z niepełnosprawnością intelektualną;
- w charakterze świadka incognito.

To rozróżnienie wynika z faktu, iż zdarzają się sytuacje procesowe, które wymagają, aby forma podstawowa przesłuchania została zmodyfikowana i dostosowana do okoliczności oraz właściwości małoletniego świadka, np. z uwagi na jego stan zdrowia, niepełnosprawność intelektualną. Przyjęcie nazwy „formy hybrydowe” wynika z faktu, iż każdy z opisanych w tym rozdziale przesłuchań jest oparty na zwykłym lub ochronnym trybie przesłuchania, lecz jest nieco zmodyfikowany.

Przebieg przesłuchania

Przesłuchanie dziecka w charakterze świadka składa się z czterech faz: wstępnej, swobodnej wypowiedzi, pytań szczegółowych i czynności końcowych.

Faza wstępna ma służyć nawiązaniu kontaktu i porozumienia z małoletnim, a także zminimalizowaniu poziomu strachu i przekazaniu mu podstawowych informacji na temat tego, dlaczego jest przesłuchiwany. Bardzo ważnym punktem jest również poinformowanie małoletniego o prawie do odmowy składania zeznań, prawie do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, a także o obowiązku mówienia prawdy. Istotne jest, aby sposób przekazania tych informacji był dostosowany do wieku przesłuchiwanego i jego stopnia rozwoju.

Faza swobodnej wypowiedzi polega na spontanicznej relacji małoletniego świadka na temat zdarzenia. U dziecka swoboda wypowiedzi rozwija się powoli i z dużymi oporami. Jednakże, sędzia nie powinien pytać wprost o zdarzenie, tylko nakierowywać małoletniego na to, aby dobrowolnie opowiedział o swoich przeżyciach. Organ procesowy nie powinien przerywać przesłuchiwanemu. Jednak zdarza się, że ingerencja sędziego jest konieczna, dlatego że małoletniemu bardzo trudno jest pominąć niuanse, które nie są związane ze sprawą. Jeżeli w trakcie przesłuchania dziecko przerwie swoją wypowiedź i stwierdzi, że nie chce dalej mówić lub jest mu trudno opowiadać o tym zdarzeniu, zadaniem organu procesowego w takiej sytuacji będzie przekonanie małoletniego do tego, aby spróbował swoje słowa przedstawić na rysunku. Podczas tej fazy z całą pewnością nie można dziecka ponaglać, lecz zwracać się do niego ciepłym, łagodnym tonem, zachęcając do opowiadania.  

Faza pytań szczegółowych polega na zadawaniu małoletniemu pytań. Powinny być one formułowane w sposób jasny i prosty, żeby pokrzywdzony małoletni nie miał wątpliwości co do ich znaczenia. Ze względu na to, że małoletni posługuje się mniejszym zasobem słów niż przesłuchujący, należy zadawać dziecku pytania najprostsze, tj. kto? co? gdzie? kiedy? jak? Nie powinno się poruszać kilku kwestii w pytaniu, które wymagają więcej niż jednej odpowiedzi.

Faza czynności końcowych polega na przeprowadzeniu z małoletnim krótkiej rozmowy na odreagowanie przesłuchania. Przesłuchujący powinien zapytać dziecko, jak się czuje, czy ma jakieś obawy w związku z tym przesłuchaniem oraz czy ma jakieś pytania, np. co się teraz stanie z podejrzanym/oskarżonym. Jeżeli małoletni rzeczywiście będzie chciał o coś zapytać, sędzia powinien rzetelnie mu odpowiedzieć i przejść do rozmowy na bardziej neutralny temat. Następnie organ procesowy powinien podziękować dziecku za przybycie na przesłuchanie i poświęcenie czasu oraz pochwalić je za złożenie zeznań. Co ważne, że wolno chwalić go za poszczególne zeznania, np. takie, które obciążają oskarżonego.

Prawa i obowiązki dziecka związane z przesłuchaniem

Niezależnie od trybu przesłuchania dziecko ma prawo do odmowy składania zeznań i odpowiedzi na pytania, może żądać zwolnienia ze składania zeznań w sytuacji szczególnie bliskiego stosunku z oskarżonym i wyłączenia jawności rozprawy na czas przesłuchania, ma prawo przygotowania się do udziału w przesłuchaniu, do ochrony przed wtórną wiktymizacją, a także do odmowy poddania się oględzinom i badaniom. Natomiast obowiązkami małoletniego świadka związanymi z przesłuchaniem są: wymóg stawiennictwa; pozostawania do dyspozycji organu procesowego; składania zeznań i mówienia prawdy oraz obowiązek poddania się oględzinom i badaniom (jeśli dziecko przesłuchiwane w charakterze świadka jest jednocześnie pokrzywdzone czynem, o który toczy się postępowanie, to ma obowiązek poddanie się badaniom, jeżeli karalność zależy od jego stanu zdrowia).

Reguły, które muszą być przestrzegane przez przesłuchującego dziecko

Każde dziecko jest inne i cechuje się odmienną wrażliwością oraz reakcją na zadawane pytania, dlatego trudno jest wskazać jeden konkretny i powtarzalny model prowadzenia przesłuchania dziecka. Jednak na podstawie dostępnej literatury możliwe jest wyszczególnienie pewnych reguł, którymi zawsze powinni kierować się przesłuchujący w takich przypadkach – niezależnie od trybu przesłuchania, etapu procesu karnego i organu przesłuchującego. Przede wszystkim, organ procesowy powinien przygotować przesłuchanie, w tym opracować jego plan, dobrać czas i miejsce przesłuchania do wieku, stanu zdrowia oraz właściwości i warunków osobistych małoletniego, a także zapoznać się z materiałami sprawy.

Od momentu spotkania z dzieckiem przesłuchujący powinien próbować stworzyć przyjemną, bezpieczną atmosferę, okazując mu akceptację i zrozumienie, a także podejmować działania ochraniające małoletniego przed wtórną wiktymizacją. W rozmowie z dzieckiem należy wyrażać zainteresowanie jego słowami oraz zwracać się do niego używając imienia lub w formie, którą lubi i akceptuje, a także zachowywać kontakt wzrokowy, lecz bez nadmiernego, nieustannego obserwowania. Osoba przesłuchująca w rozmowie z małoletnim powinna mówić powoli, wyraźnie i spokojnym głosem, wystrzegając się używania zwrotów prawniczych. Brak zrozumienia słownictwa, którym posługuje się przesłuchujący, prowadzi do zaburzenia komunikacji i może spowodować wycofanie dziecka. W związku z tym przesłuchujący powinien formułować zdania nie tylko w sposób zrozumiały, ale również informować małoletniego, że w sytuacji, gdy czegoś nie zrozumiał, może o wszystko dopytać.

W sytuacji, gdy dziecko posługuje się określoną terminologią, nawet jeżeli są to zwroty niecenzuralne na określenie np. części ciała, przesłuchujący nie może pouczać dziecka, że „to brzydkie słowa i nie wolno tak mówić”. Wynika to z tego, że być może nie zna ono innych określeń, a jeżeli przesłuchujący zabroni ich używać, dziecko nie będzie potrafiło w sposób rzetelny opisać tego, co się wydarzyło. Podczas przesłuchania nie powinno się przerywać dziecku nawet jeśli odbiega od tematu, ponieważ mogłoby to oznaczać, że przesłuchujący nie chce słuchać o jego przeżyciach i małoletni może zrezygnować z dalszego opowiadania o zdarzeniu.   

Uwagi końcowe

Przesłuchanie dziecka jest jedną z najtrudniejszych czynności procesowych w procesie karnym, z uwagi na podmiot, który jest przesłuchiwany. Dlatego też czynność ta powinna być skrupulatnie przygotowana i przeprowadzona z poszanowaniem jego godności i praw oraz w sposób chroniący dziecko przed wtórną wiktymizacją, niezależnie od trybu, w jakim odbywa się przesłuchanie. Żaden przepis nie wskaże przesłuchującemu scenariusza przeprowadzenia przesłuchania dziecka, w związku z tym niezbędne jest, aby osoby, które są uprawnione do przesłuchiwania dzieci, zwłaszcza sędziowie przesłuchujący małoletnich w trybie ochronnym, stale podnosili swoje kompetencje w tym zakresie poprzez udział w szkoleniach oraz zapoznawanie się z literaturą poświęconą tematyce przesłuchania.

Dr Katarzyna Osiak-Krynicka – doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Postępowania Karnego w Instytucie Nauk Prawnych na Wydziale Prawa i Administracji UMCS. Specjalizuje się w problematyce udziału dziecka w procesie karnym oraz znaczeniu metod kryminalistycznych w polskim postępowaniu karnym, a także ochronie praw dziecka.