Jest Pani laureatką Lubelskiej Nagrody Naukowej im. prof. Edmunda Prosta, zwanej „Lubelskim Noblem”. Kapituła uhonorowała Panią za publikację pt. Autonomia publicznych uczelni akademickich w Polsce. Dlaczego akurat ten temat podjęła Pani w swojej książce?
Autonomia akademicka to fenomen, który towarzyszy rozwojowi uniwersytetów od czasu, gdy powstawały ich pierwsze, starożytne zręby. Mimo to, problem ten nie został poddany kompleksowym badaniom. Powstawały opracowania w obszarze filozofii, etyki i zarządzania, które rozwijały dyskurs wokół idei autonomii. W polskiej doktrynie brakowało wciąż normatywnej analizy problemu osadzonego w kontekście konceptualnym odnoszącym się do tak złożonego zagadnienia. Chcąc wypełnić tę lukę, dokonałam przeglądu światowej literatury przedmiotu, co znalazło odzwierciedlenie w kilku tysiącach przywołanych pozycji bibliograficznych.
Zagadnienie autonomii w odniesieniu do publicznych uczelni akademickich jest fundamentalnie związane z ich istotą. Jeśli uczelnie pozbawione byłyby tego atrybutu, straciłyby realnie możliwość realizowania swojej misji. Uznałam, że niezbędne jest rozpoczęcie szerokich badań nad tym zjawiskiem dotyczących koncepcji, pojęcia i normatywnego osadzenia tego przymiotu w polskiej rzeczywistości prawnej ukształtowanej przez ustawę Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce z 2018 r., zwanej „Konstytucją dla nauki”. Przyjęcie ustawy miało być przełomem w funkcjonowaniu uczelni, także w kontekście docelowego wzmocnienia ich autonomii. Stąd w publikacji nie zabrakło szczegółowej analizy przyjętych rozwiązań w zakresie stawianych celów i jakości osiągniętych rezultatów.
Książka liczy ponad 700 stron. Co było głównym celem badawczym, który przyświecał Pani podczas jej powstawania?
Głównym celem badawczym było dokonanie kompleksowej oceny i weryfikacji sposobu i zakresu, w jakim w polskim porządku prawnym materializuje się autonomia publicznych uczelni akademickich. Podjęta problematyka badawcza obejmuje niezwykle szeroki – i niestety często labilny w sensie trwałości stosowanych rozwiązań prawnych – obszar badawczy. W dużym stopniu wynika to z natury publicznych uczelni akademickich, które funkcjonują w dynamicznym środowisku determinowanym przez różne partykularyzmy: historyczne, polityczne, prawne, społeczno-gospodarcze. Z tego względu podjęłam decyzję o przeprowadzeniu dogłębnej analizy przejawów autonomii publicznych uczelni akademickich w poszczególnych wymiarach i sferach ich działalności. Aby cel mógł być zrealizowany, niezbędne było przedstawienie kierunków ewolucji idei i pojęcia autonomii akademickiej oraz kontekstu historycznoprawnego w zakresie instytucjonalizacji akademickiej.
W jaki sposób autonomia publicznych uczelni akademickich urzeczywistnia się w regionie, Polsce i na świecie?
Autonomia uczelni jest zjawiskiem wysoce dynamicznym. Model uczelni zamkniętej w swym hermetycznym świecie nie jest możliwy do utrzymania. Zmiany polityczne, prawne i społeczno-gospodarcze, które zaszły w XX w., zmieniły uczelnie w nieodwracalny sposób. Nie oznacza to, że powinny one odciąć się od kontekstu historycznego, stać się przedsiębiorstwem komercyjnym uczestniczącym w grze popytu i podaży. Oprócz próby sprostania wymaganiom rynkowym, realizują bowiem swoją misję, która jest czymś więcej niż generowaniem zysku i próbą zaspokojenia potrzeb odbiorców usług.
W pracy wyodrębniłam model tzw. uczelni postępowej, która jest drogą rozwoju opartą na zasadach: zrównoważenie, integratywność, responsywność. Ze względu na różnorodność systemów prawnych, w których funkcjonują uczelnie, trudno stworzyć uniwersalny wzorzec autonomii instytucjonalnej. Dokonując próby standaryzacji, nawiązującej do szeroko omawianych w książce dokumentów organizacji międzynarodowych, sprofilowanych na badanie funkcjonowania uczelni, dostrzegłam, że autonomia uczelni w Polsce urzeczywistnia się na tle co najmniej pięciu wymiarów ich aktywności: prawnoorganizacyjnego, kształcenia, działalności naukowej, kadrowego i finansowego. Zauważyłam kształtowanie się nowego wymiaru autonomii obejmującego misję i strategię rozwoju.
Jakie propozycje zmian wprowadziłaby Pani względem autonomii publicznych uczelni akademickich?
Autonomię współtworzą jej wymiary pozostające w ścisłym oddziaływaniu. W ten sposób może zachodzić zjawisko tzw. paradoksu autonomii – sytuacja, w której wzmocnienie autonomii w jednym z wymiarów powoduje automatycznie jej osłabienie w innym. Dlatego należy podejmować działania legislacyjne w sposób wyważony i kompleksowy. Docelowo powinno zmierzać się do osiągnięcia stanu autonomii materialnej (rzeczywistej), a nie jedynie formalnej. Jeśli tworzone regulacje prawne są niejasne, nigdy nie wygenerują autonomii rzeczywistej. Wymaga ona regulacji i implementacji w konkretnych warunkach funkcjonowania uczelni w Polsce. Z tego powodu dokonałam dokładnej analizy obowiązujących przepisów z punktu widzenia faktycznej możliwości zapewnienia autonomii rzeczywistej. Okazało się, że szereg przepisów powinno się poddać rewizji. Oprócz niedociągnięć natury legislacyjnej i braku precyzji terminologicznej, jednym z podstawowych problemów była rezygnacja przez ustawodawcę ze słowniczka ustawowego definiującego pojęcia, jakimi w treści aktu prawnego się posłużono. Oprócz rozwiązań wzmacniających sferę autonomii instytucjonalnej dostrzegłam szereg bodźców osłabiających gwarancje autonomii, np. nie dość ściśle ustalone granice nadzoru prawnego nad działaniami organów uczelni. By urealnić autonomię materialną uczelni, należałoby ponownie podjąć trud systemowej analizy przyjętych rozwiązań i poddać je weryfikacji po kilku latach ich funkcjonowania w otoczeniu społecznym i prawnym.
Rozmawiała Magdalena Wołoszyn-Mróz
Fot. Michał Piłat
