Zmiany w świadomości językowej obywateli Ukrainy
Agresja Rosji na Ukrainę, która zaczęła się w 2014 roku pod pretekstem obrony rosyjskojęzycznej ludności Krymu i Donbasu, uczyniła z języka rosyjskiego instrument do powiększenia przez Federację Rosyjską swojego terytorium (tzw. „zbieranie ziem ruskich”) kosztem części Ukrainy i pozbawiła tego języka neutralności. W świadomości obywateli Ukrainy, na czele z prezydentem Wołodymyrem Zełeńskim, nastąpiły zmiany w postrzeganiu znaczenia języka narodu tytularnego dla tożsamości, bezpieczeństwa, niepodległości i jedności terytorialnej tego kraju, zwłaszcza po wielkoskalowej inwazji 24 lutego 2022 roku. W wyniku agresji rosyjskiej wsparcie dla języka ukraińskiego i posługiwanie się nim stało się jednym z narzędzi walki o tożsamość i niepodległość kraju, dowodem na to, że Ukraińcy i Rosjanie nie są jednym narodem, jak wielokrotnie powtarzał Władimir Putin. W czasie wojny rozmaite instytucje, w tym wojsko, rząd, organizacje pozarządowe i media itp., zaczęły używać wyłącznie języka ukraińskiego w oficjalnych dokumentach i komunikatach. Prezydent Wołodymyr Zełeński przed wielkoskalową inwazją FR zarzucał poprzednikowi upolitycznienie kwestii językowej i mówił, że nieważne, w jakim języku mówią obywatele jego kraju. Wojna spowodowała transformację jego poglądów od „co za różnica” do „nasz język – potężna broń narodu ukraińskiego, język wolności i woli”. Podobną do Zełeńskiego przemianę przeszła spora część obywateli Ukrainy.
Walka Ukraińców o prawo do swojego języka ma bardzo dawną historię. Najpierw Imperium Rosyjskie zaprzeczało istnienie odrębnego języka ukraińskiego i zakazywało nauczanie go i rozwijanie, a następnie ZSRR systematycznie niszczył ukraińską kulturę, język i pamięć, gdyż o wiele łatwiej jest unicestwić naród, jeżeli zniknie jego język. Za posługiwanie się tym językiem wsadzano do więzienia, wysyłano do łagrów i rozstrzeliwano, jak w 1918 roku, gdy rosyjska armia Murawjowa strzelała w zajętym Kijowie do każdego, kto odezwał się w języku ukraińskim. W Rosji język ukraiński traktowany jest sam w sobie jako przejaw rusofobii i skrajnego nacjonalizmu, dlatego jest on na różne sposoby zwalczany: na okupowanych przez armię rosyjską terytoriach Ukrainy odbywa się natychmiastowa zmiana nazw z ukraińskich na rosyjskie, z bibliotek i szkół usuwane są ukraińskojęzyczne książki, a mówiące w języku ukraińskim osoby są torturowane ze szczególnym okrucieństwem.
Utrata pozycji języka rosyjskiego
Język rosyjski dla części obywateli Ukrainy zaczął się kojarzyć z okupacją i śmiercią, jest on bowiem ostatnim językiem, który słyszą torturowani, gwałceni i mordowani cywile. Wojna zmusiła tych, którzy wcześniej nie przywiązywali wagi do identyfikacji językowo-kulturowej, dokonać świadomego i bezkompromisowego wyboru na rzecz tożsamości ukraińskiej. 95% obywateli określa swoją narodowość jako ukraińską, co czyni z Ukrainy państwo monoetniczne. 80% respondentów uważa, że język ukraiński powinien być podstawowym językiem we wszystkich dziedzinach życia (w 2017 roku takich osób było 60%). Ukraińcy nie tylko zaczęli bardziej doceniać swoją kulturę i język, ale też zmieniać swoje nawyki komunikacyjne i coraz częściej przechodzić z rosyjskiego na ukraiński. Od początku wojny liczba tych, którzy mówią w domu wyłącznie po rosyjsku gwałtownie spadła (z 27% we wrześniu 2021 roku, 13% w sierpniu 2022 roku do 8% w grudniu 2022 roku). Ponadto aż 58% Ukraińców jest zdania, że język rosyjski nie jest dla nich ważny (dla porównania w 2014 roku takich było jedynie 9%). Ukraina staje się coraz mniej dwujęzyczna, a język rosyjski traci swoje znaczenie i niedawny prestiż.
Język ukraiński jako symbol oporu
Do stale postępującej derusyfikacji przyczynia się również to, że obywatele Ukrainy przekonują się o szczególnym znaczeniu języka ukraińskiego zarówno dla przetrwania, jak i ratowania życia w czasie wojny. To właśnie język ukraiński pomaga im w rozpoznaniu dywersantów (słynne hasło „palianycia”), ratuje życie żołnierzom na froncie (ranny żołnierz w stanie szoku musi słyszeć od lekarzy język ukraiński, gdyż w przeciwnym razie może zacząć do nich strzelać) czy cywilom siedzącym po kilka miesięcy w piwnicach, dla których usłyszany ukraiński oznacza, że przyszli swoi.
Dla rosyjskojęzycznych mieszkańców okupowanych obwodów i miast Ukrainy, takich jak Mariupol, stał się on symbolem i nierzadko jedynym możliwym przejawem oporu. Warto odnotować, że według ostatniego spisu ludności z 2001 roku 89,4% mieszkańców Mariupola wskazywało język rosyjski jako język ojczysty, chociaż mieszkańców narodowości rosyjskiej było tam o połowę mniej – 44,4%. Obecnie, będąc pod okupacją rosyjską, mieszkańcy Mariupola w różnych częściach miasta coraz częściej rysują ukraińską literę „Ї”, dając tym samym władzy okupacyjnej do zrozumienia, że Rosjanie tam nie są mile widziani.
Ukraińcy, którzy uciekli przed wojną za granicę, również coraz częściej zmieniają swoje postrzeganie języków rosyjskiego i ukraińskiego. Najbardziej świadomi z nich rozumieją, że rosyjskojęzyczność Ukraińców poza granicami swojego kraju umożliwia Rosjanom unikać odpowiedzialności moralnej za popełniane przez Federację Rosyjską zbrodnię, rozmywa różnice pomiędzy nimi a Rosjanami.
Boom na język ukraiński
Brutalny atak Rosji na Ukrainę w lutym 2022 roku przykuł uwagę świata do tego kraju i spowodował zainteresowanie jego kulturą, sztuką i językiem. Napisy w języku ukraińskim pojawiły się w wielu krajach przyjmujących uchodźców, co pośrednio sprzyja „łagodnej ukrainizacji” rosyjskojęzycznych obywateli Ukrainy za granicą. Gwałtownie wzrosło zapotrzebowanie na znajomość tego języka i podniosło jego prestiż w oczach samych Ukraińców. Ponadto pojawiła się potrzeba nauki języka ukraińskiego wśród osób, które chcą pomóc i pomagają Ukrainie i Ukraińcom w obliczu tej wojny.
Jak poinformowała bezpłatna internetowa platforma do nauki języków Duolingo, największym trendem 2022 roku w jej zasobach był wzrost zainteresowania ludzi w wielu krajach językiem ukraińskim. Według platformy, po inwazji Rosji na Ukrainę 24 lutego 2022 r. ponad 1,3 miliona osób na świecie rozpoczęło naukę języka ukraińskiego. Język ukraiński najszybciej zdobywał popularność w tak odległych krajach jak Argentyna, Japonia i Wietnam, a także wśród sąsiadów Ukrainy. W ciągu sześciu miesięcy po inwazji liczba osób uczących się ukraińskiego wzrosła w Niemczech o 1651% w stosunku do ubiegłego roku, w Polsce o 1615%, a w Czechach o 1515%.
Popularność języka ukraińskiego przyczynia się do zmiany postrzegania Ukrainy, jej kultury i historii oraz obala kremlowską narrację, że jest ona częścią „rosyjskiego świata”.
Źródła:
В. Кулик, Мова та ідентичність в Україні на кінець 2022-го, Zbruč, 07.01.2023, https://zbruc.eu/node/114247?fbclid=IwAR0v60_zNeNu2egSGfLniSzcU2UU9m4R30K-TMyhyglQxz-4xFsaaYYLeok
У Маріуполі в різних місцях з’являється літера «Ї» як знак спротиву, Читомо, 10.09.2022, https://chytomo.com/u-mariupoli-v-riznykh-mistsiakh-z-iavliaietsia-litera-i-iak-znak-sprotyvu/
Українська мова стала найбільшим трендом на Duolingo. Її почали вчити 1,3 млн людей, BBC News Україна, 10.12.2022, https://www.bbc.com/ukrainian/news-63929013
dr Nadia Gergało-Dąbek
