Aleksandra Kołtun (Katedra Ontologii i Epistemologii, Instytut Filozofii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Wydanie tej książki zbiega się z piętnastoleciem Nocy Kultury, jednego z najbardziej popularnych wydarzeń plenerowych w Lublinie. Publikacja jest efektem pracy zespołu badawczego, który w latach 2017–2020 prowadził studia dotyczące wielu zjawisk towarzyszących festiwalowi. Zebrane w niej teksty mają charakter naukowy i zostały opracowane w ramach określonych koncepcji teoretycznych
i metodologii badań. Jest to monografia nietypowa, zarówno ze względu na problematykę, jak i sposób jej ujęcia.
Punktem wyjścia przedstawionych tu rozważań jest konkretne wydarzenie – Noc Kultury. Festiwal odbywa się w przestrzeni lubelskiego centrum i Starego Miasta od 2009 roku. Od początku jego specyfiką było ogromne nagromadzenie obiektów, działań i wydarzeń w ciągu kilku wieczornych godzin. Festiwal nie ma oficjalnego rozpoczęcia, jest w całości bezpłatny i w zdecydowanej większości nie wymaga wcześniejszej rezerwacji wejściówek. Uczestnicy Nocy Kultury mają swobodę co do tego, gdzie idą, jak długo przebywają w danym miejscu oraz w jaki sposób reagują na to, czego doświadczają. Pomimo dużej rozpoznawalności i silnego związku z polityką promocyjną miasta Noc Kultury pozostaje wydarzeniem przede wszystkim lokalnym: organizowanym w gronie lubelskich animatorów i artystów,
z myślą o mieszkańcach. Wyjątkowość Nocy Kultury najlepiej opisał w swoim felietonie Grzegorz Kondrasiuk, jeden ze współtwórców
i realizatorów pierwszych edycji festiwalu:
Noc Kultury wymyka się klasyfikacjom. Z jednej strony, chociaż prezentuje liczne wydarzenia i dzieła sztuki, nie da się jej nazwać festiwalem artystycznym. Z drugiej, choć ma masowy, ludyczny charakter, zubożeniem byłoby określenie jej jako wielkiego, miejskiego festynu. Posiadając elementy zarówno jednego, jak i drugiego wydarzenia, jest czymś, co przekracza te kategorie. Ucieka od anachronicznego schematu, w którym artyści z piedestału „sztuki wysokiej” w jednokierunkowy sposób kontaktują się ze swoją publicznością. Przez likwidację hierarchii i barier, tej przysłowiowej rampy – na ile jest to w ogóle możliwe – umożliwia bliski kontakt z artystami, nierzadko w nieoswojonej, ryzykownej przestrzeni publicznej, w formule site specific podejmującej nie tylko grę z odbiorcami, ale i z miastem. [...] W witalnej, buzującej energią atmosferze Nocy Kultury jest coś z utopijnej tęsknoty
za odtworzeniem wspólnoty, reanimacją zerwanych społecznych więzi. Może najbliżej sedna sprawy byłoby nazwanie Nocy wielkim wspólnym spektaklem, w którym główne role grają zarówno artyści, jak i widzowie, a tak naprawdę – Miasto i jego społeczność?[1]
Niniejsza książka nie jest jednak na temat festiwalu. Noc Kultury traktujemy jako soczewkę, poprzez którą przyglądamy się zjawiskom
o bardziej ogólnym charakterze. Nasze spojrzenie na Noc Kultury jest fragmentaryczne, ale też wieloaspektowe. Jak każde duże, wieloletnie przedsięwzięcie, festiwal ten kumuluje historie, potrzeby, oczekiwania i problemy charakterystyczne dla całego sektora kultury oraz odnoszące się do miasta i jego mieszkańców. Z tego ogromnego bogactwa każdy z autorów wybrał pewien fragment – taki, który obejrzał w dużym zbliżeniu, a następnie osadził w szerszym kontekście pojęciowym, badawczym, metodologicznym. Większość tekstów odwołuje się do badań przeprowadzonych w latach 2017–2019. Informacje o wcześniejszych edycjach Nocy Kultury czerpaliśmy z materiałów promocyjnych od organizatorów. Możliwość śledzenia organizacyjnych i koncepcyjnych wzorców oraz dokonywania
ich porównań na przestrzeni lat wymuszała wyłączenie z analiz znaczącej części udostępnionych nam zbiorów, w tym takich, które sami organizatorzy festiwalu uznaliby zapewne za kluczowe dla zrozumienia fenomenu Nocy. Wreszcie celem opracowania nigdy nie było dokonanie ewaluacji wydarzenia, choć przedstawione w nim wnioski mogą prowadzić do konkretnych aplikacji czy „rekomendacji
na przyszłość”.
Tematycznie monografia ta sytuuje się w szerokim nurcie badań nad instytucjami i praktykami kulturowymi. Autorzy korzystają
z aparatu pojęciowego i metodologicznego szeregu dyscyplin: socjologii, antropologii, kognitywistyki czy filozofii. Niektóre artykuły odwołują się do prac „klasyków”, takich jak Edward B. Taylor, Michel Foucault, Erving Goffman czy Gabriel Tarde, oraz koncepcji
o ugruntowanym statusie (m.in. Barbary Fatygi teorii żywej kultury, tzw. „szerokiego poznania” w kognitywistyce, ujęcia zabawy Rogera Calloisa). Część tekstów stanowi próbę wypracowania własnej ramy pojęciowej na podstawie istniejących teorii. Z kolei podstawą
dla artykułu Tatiany Triapitsyny są opracowania autorów rosyjskojęzycznych, praktycznie nieobecnych w rodzimej literaturze. Ponadto, mimo że autorzy obierają za punkt wyjścia materiał zebrany w toku badań terenowych, stopień empiryczności poszczególnych tekstów jest różny. Niektórzy stosują podejście niemal inwentarzowe, oparte na stosunkowo ścisłych i powtarzalnych procedurach analitycznych, inni korzystają z materiału empirycznego[2] jako źródła inspiracji lub ilustracji dla stawianych tez.
Niniejsza publikacja nie stanowi więc jednolitej monografii prezentującej spójne stanowisko wobec danej gamy problemów. „Kultura”, „festiwal” i „event”, „publiczność”, „zgromadzenia”, „tłum” i „uczestnicy”, „miasto”, „przestrzeń” i „miejsce” – można powiedzieć,
że to zestaw słów-kluczy naszej publikacji. Różne sposoby rozumienia tych terminów w artykułach wynikają z odmienności naszych stanowisk paradygmatycznych, metod badawczych, a wreszcie doświadczeń związanych z udziałem w festiwalu (lub ich brakiem). Jest
to również konsekwencja tego, w jaki sposób książka powstawała – pracowaliśmy nad nią wspólnie, ale zachowując autonomię wyboru koncepcji czy metodologii. Czytelnikom oferujemy wgląd w zastosowane procedury i pojęcia, dla których podajemy definicje, często
na tle alternatywnych sposobów ich rozumienia.
Na koniec warto podkreślić, że wśród autorów znajdują się zarówno osoby stawiające pierwsze kroki w badaniach, jak i posiadające bogate, wieloletnie doświadczenie. Wiele artykułów powstało w wyniku bliskiej, systematycznej współpracy, w której autorytet mistrza był równie istotny, co możliwość samodzielnych poszukiwań. W tym sensie powstanie tej książki stanowi przykład realnego partnerstwa między osobami będącymi na różnych etapach rozwoju naukowego.
Książka ma charakter interdyscyplinarny i odwołuje się do wielu podejść i strategii badania kultury, podkreślających jej dynamiczny, złożony oraz emergentny charakter. Badając różne aspekty podobnych zjawisk, autorzy pokazują niejednakowe sposoby konceptualizowania problemów z nich wynikających, a także aplikacje metod odpowiednich dla postawionych pytań. Korzystają
przy tym z wielu technik badawczych i źródeł danych. Część z nich można uznać za standardowe dla nauk społecznych (np. ankiety papierowe, wywiady indywidualne, dane ilościowe ze źródeł zastanych). Inne są mniej rozpowszechnione (dane przestrzenne, fotografie zrobione przez użytkowników portalu Instagram w ramach konkursu badawczego, rysunki jako samodzielne źródło danych)[3].
Dla praktyków, czyli animatorów, artystów, menadżerów kultury, decydentów, książka może okazać się interesująca
jako wielowymiarowa, pogłębiona analiza konkretnego wydarzenia. Niewiele jest w Polsce festiwali tak szczegółowo opisanych zarówno od „organizacyjnej kuchni”, jak i w odniesieniu do różnorodnych towarzyszących zjawisk i efektów. Choć nie było to naszym celem, konkluzje sformułowane przez autorów mogą stanowić źródło inspiracji do praktycznych aplikacji.
Wreszcie szeroko rozumiani uczestnicy życia kulturalnego odnajdą tu żywy opis zjawisk, które ich samych dotyczą. Z jednej strony zaprezentowane teksty dają sposobność do refleksji nad własnym „ja” czy tożsamością wspólnot, do których przynależymy. Z drugiej
zaś strony już w momencie wydania książka może okazać się historycznym zapisem zjawisk i praktyk, które w następstwie pandemii COVID-19 uległy radykalnym zmianom.
Co widzimy poprzez Noc Kultury?
Książka dzieli się na trzy sekcje. W pierwszej przedstawiamy najważniejsze informacje na temat samego wydarzenia. Opowiadamy o jego formule organizacyjnej oraz historii. Rekonstruujemy też dwa główne komponenty festiwalu: pokazujemy, w jakim sensie są to: „noc”
i „kultura”. Druga sekcja traktuje o publiczności wydarzenia: jej charakterystykach, sposobach postrzegania siebie nawzajem
czy efektach poznawczych, jakie mogą towarzyszyć doświadczeniu festiwalowemu. Wskazujemy też na dzieci jako ważną grupę uczestników, która w badaniach została pominięta. Tematem trzeciej sekcji książki jest przestrzeń. Teksty w niej zawarte mówią
o miejscach rozumianych jako konkretne lokalizacje oraz sposobach ich przedstawiania, postrzegania i użytkowania przez uczestników festiwalu, a także o tym, jak dokonuje się konceptualizacji zarówno obiektywnego, jak i subiektywnego wymiaru zjawisk przestrzennych. Teksty umieszczone w poszczególnych sekcjach wchodzą ze sobą w dialog, który nie zawsze kończy się uzgodnieniem spójnych wniosków czy stanowisk.
Badanie Nocy Kultury staje się punktem wyjścia do refleksji nad kondycją i sposobem rozumienia kultury współczesnej (Barbara Fatyga), sproblematyzowania naszego zwyczajowego rozumienia nocy jako czasu będącego przeciwieństwem dnia (Tatiana Triapitsyna), zwrócenia uwagi na wciąż częstą nieobecność dzieci w badaniach społecznych (Aleksandra Zalewska-Królak). Wprowadzone pojęcie tłumu świątecznego ukazuje, jak to jest możliwe, że tłumu można jednocześnie łaknąć i unikać (Jacek Czerwiński). Czytelnik dowie się też, dlaczego spacerowanie to sposób uczestniczenia w festiwalu sam w sobie, a nie jedynie zachowanie o pośledniej wadze (Bogna Kietlińska, Aleksandra Kołtun). O tym, że również festiwal z niskim progiem wejścia (bezpłatny, plenerowy, zapewniający swobodę
co do sposobu uczestniczenia) nie jest dla wszystkich, można przeczytać w artykule podsumowującym badania publiczności przeprowadzone w latach 2017 i 2018 (Marcin Lipowski i Anna Sędłak). Inne teksty ukazują, że nawet w karnawałowym „świecie
na opak” obowiązują konkretne reguły i oczekiwania (Jacek Czerwiński, Przemysław Głuchowski i Małgorzata Klimkowska). Analizując interakcje, w jakie Noc Kultury wchodzi z miastem, pokazujemy, że przestrzeń można rozumieć jako, z jednej strony, zestaw możliwości
i ograniczeń o dookreślonych parametrach (Mariusz Piotrowski), z drugiej zaś zjawisko bardziej efemeryczne i plastyczne, ściśle powiązane z percepcją i działaniem, nierozłączne wobec doświadczania emocji i ciała (Bogna Kietlińska, Zbysław Muszyński, Aleksandra Kołtun). Doświadczenie przemiany miasta okazuje się przyczynkiem do podjęcia, po pierwsze, analiz pojęciowych, w świetle których festiwal jawi się jako „efektywnie odgrywana utopia” (Przemysław Głuchowski i Małgorzata Klimkowska), po drugie, badania zawartości tekstowej i wizualnej wpisów użytkowników Instagrama (Anastazja Szuła i Mateusz Stępniak). Wreszcie rekonstrukcje dotyczące powstawania i zmian formuły festiwalowej (Agnieszka Kolasa-Nowak) oraz schematów postępowania funkcjonujących pod postacią
tzw. wiedzy proceduralnej (Aleksandra Kołtun, Anna Sędłak i Joanna Wawiórka-Kamieniecka) stanowią pogłębione studium praktycznych aspektów organizowania działalności kulturalnej.
Z potrzeby wypowiedzenia i podsumowania wyzwań metodologicznych i organizacyjnych tu jedynie zasygnalizowanych odbyła się debata, w której wzięli udział autorzy oraz zaproszone osoby związane na przestrzeni lat z Nocą Kultury. Jej zapis jest ostatnim samodzielnym tekstem w tym tomie.
Skąd wziął się pomysł na tę książkę? Kilka słów o zespole badawczym
Autorzy tekstów zgromadzonych w tej publikacji należą do zespołu, który zajmuje się badaniami dotyczącymi różnorodnych zjawisk związanych z Nocą Kultury. Zespół zaczął działać w 2017 roku, gdy Warsztaty Kultury realizowały badania dotyczące wpływu festiwali
na rozwój społeczno-gospodarczy Lublina dofinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Projekt badawczy obejmował cztery festiwale organizowane w Warsztatach (w tym Noc Kultury). Z braku wystarczających środków uznaliśmy, że jedynym sposobem, aby zrealizować badania reprezentatywne statystycznie dla każdego z festiwali, jest stworzenie zespołu, w którym wolontariusze zbierają dane w zamian za nabycie praktycznych umiejętności badawczych.
Ponieważ każda odpowiedź rodzi kolejne pytania, to po zakończeniu realizacji grantu z MKiDN mieliśmy wciąż wiele pomysłów
na badania, a Noc Kultury wydała się nam interesującym terenem badawczym. Atrakcyjność badań zwiększyła się niewątpliwie dzięki entuzjazmowi, z jakim powitała nasze pomysły, a następnie współtworzyła badania Joanna Wawiórka-Kamieniecka, dyrektorka festiwalu od 2015 roku. W latach 2018–2019 zrealizowaliśmy projekty badawcze dotyczące sposobów uczestniczenia w festiwalu i towarzyszących temu doświadczeń. W 2020 roku na potrzeby artykułów umieszczonych w tym tomie stworzyliśmy archiwum danych zastanych dotyczących wszystkich edycji festiwalu.
Do dzisiaj zespół funkcjonuje jako nieformalne ciało złożone z naukowców i badaczy reprezentujących różne dyscypliny (m.in.: socjologię, kulturoznawstwo, antropologię, filozofię, kognitywistykę, ekonomię), trzy instytucje (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytet Warszawski, Warsztaty Kultury), zróżnicowane poziomy doświadczenia i umiejętności oraz różne pokolenia (wśród członków są studenci, absolwenci niezwiązani z akademią, doktoranci, a także doktorzy i profesorowie). Na przestrzeni lat skład zespołu ulegał zmianom: część osób po zrealizowaniu jednego projektu odchodziła, inne nadal uczestniczyły w spotkaniach i badaniach. Ponieważ zespół działa na zasadach wolontariatu, członkowie (oprócz kilkorga praktykantów i stażystów) sami decydują, jak długo
i intensywnie chcą w nim pracować.
Punktem zwrotnym w działalności zespołu było nawiązanie współpracy z prof. Barbarą Fatygą z Katedry Metod Badania Kultury Uniwersytetu Warszawskiego. Od 2019 roku zespół odbył cykl dwudniowych seminariów przeprowadzonych przez panią Profesor oraz jej współpracowników (dr hab. Magdalenę Dudkiewicz, dr Bognę Kietlińską, dr. Mariusza Piotrowskiego, mgr Kaję Różdżyńską,
mgr Aleksandrę Zalewską-Królak). W ramach seminariów omówiliśmy wiele koncepcji teoretycznych, nauczyliśmy się podejść do badań
i analiz danych, a wreszcie zaplanowaliśmy, co napiszemy w tej książce. Pomysł na badania, od którego zaczęła się nasza współpraca, wciąż czeka na realizację.
Tym, co wspólnie uznaliśmy za sedno działalności zespołu, jest wzajemne uczenie się. Co roku realizowaliśmy badania, które pozwalały nam pogłębić wiedzę na temat „nocokulturowości”. Jednak to, co działo się pomiędzy projektami, było dla nas nawet istotniejsze.
W ramach cotygodniowych spotkań wspólnie planowaliśmy działania, analizowaliśmy dane, formułowaliśmy wnioski i stawialiśmy kolejne pytania, szukaliśmy pojęć i sposobów ich operacjonalizowania. Wiele naszych pomysłów było nietrafionych, inne, mimo wysiłku i dobrych chęci, przerosły nas. Zdarzało się, że grzęźliśmy w sporach teoretycznych albo tak dobrze się bawiliśmy, kodując dane,
że zapominaliśmy o tym, do czego ostatecznie miały one służyć. W tym sensie artykuły, które tu prezentujemy, wyrastają z sumy naszych doświadczeń, ale przede wszystkim – z potrzeby podsumowania części naszych prac.
Przez wszystkie lata ściśle współpracowaliśmy z Warsztatami Kultury. Oznaczało to dla nas nie tylko spotykanie się w siedzibie instytucji, ale wzajemne wspomaganie swojej działalności. Badania projektowaliśmy wspólnie w taki sposób, że stawały się pełnoprawnymi punktami programu Nocy Kultury. Stała obecność „praktyków” nauczyła nas być gotowymi na udzielenie odpowiedzi
na podstawowe pytania – „o co tu chodzi?” i „po co to robicie?”. Warsztaty Kultury sfinansowały również większość wizyt ekspertów zewnętrznych, dzięki którym udało się nam nie zrealizować kilku zupełnie nietrafionych pomysłów. Były naszym przyjacielem,
ale nie mocodawcą. Czuliśmy przychylność dla naszych poszukiwań, ale nie presję na osiąganie wyników (a tym bardziej wyników
o konkretnym wydźwięku). Dostaliśmy możliwość korzystania z zasobów instytucji, ale też, w odpowiednim momencie, uzgodniliśmy ostateczny termin na podsumowanie przeciągających się analiz. Gdy okazało się, że w świetle aktualnych zasad ewaluacji naukowej sfinansowanie publikacji jest dla uczelni punktowo nieopłacalne, Warsztaty Kultury przyjęły zobowiązanie sfinansowania kosztów wydania książki. Bliskie relacje z Warsztatami nie wpłynęły natomiast na zaprezentowane w książce opracowania, które powstały
w sposób niezależny i bezstronny, z wykorzystaniem naukowych metodologii i procedur.
Podziękowania
O tej książce nie można mówić bez podziękowań.
Zebrane tu teksty nie powstałaby, gdyby nie zbiorowy, nierzadko bardzo intensywny, wieloletni wysiłek wszystkich członków naszego zespołu. Oprócz autorów tekstów byli to: Paweł Banaszczyk, Łukasz Blechar, Aleksandra Bocian, Małgorzata Dziekanowska, Magdalena Galińska, Sylwia Golec, Anna Jałocha, Aleksandra Jamioł, Marcin Jakubowski, Piotr Kalicki, Paulina Kalita, Bartosz Kieloch, Aleksandra Kiewel, Blanka Konopka, Albert Łukasik, Justyna Marek, Yana Mazhai, Magdalena Niedbała, Michał Oniszko, Małgorzata Paszkowska-Demidowska, Małgorzata Rębisz, Karolina Sobaszek, Dagmara Stępień, Aleksander Tarkowski, Joanna Trembecka, Grzegorz Zaleski, Kamil Zieliński, Wojciech Zirebiec.
Dziękujemy ekspertom i wykładowcom, którzy dzielili się wiedzą i bogatymi doświadczeniami: Karolowi Piekarskiemu z Medialabu Katowice, dr. hab. Piotrowi Siudzie, prof. UKW z Instytutu Komunikacji Społecznej i Mediów Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego
w Bydgoszczy, mgr. Piotrowi Szczepańskiemu z Instytutu Badania Przestrzeni Publicznej Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, dr Alicji Waszkiewicz-Raviv z Katedry Komunikacji Społecznej i Public Relations Uniwersytetu Warszawskiego, a także dr hab. Magdalenie Dudkiewicz i mgr Kaji Różdżyńskiej z Katedry Metod Badania Kultury Uniwersytetu Warszawskiego. Podziękowania należą się również Instytutowi Filozofii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Warsztatom Kultury wyrażamy wdzięczność za nieustającą gościnę i wsparcie na każdym etapie naszych prac, nawet gdy wydawało się, że nie skończymy ich nigdy.
I wreszcie dziękujemy wszystkim ludziom Nocy Kultury oraz osobom, które wzięły udział w badaniach. Bez Was nie byłoby Nocy Kultury i tej książki.
Ta książka ma być jak Noc Kultury:
Przypisy
[1] G. Kondrasiuk, Noc, miasto w poszukiwaniu tożsamości, „ZOOM – Lubelski Informator Kulturalny” 2021, nr 6.
[2] We wszystkich tekstach dla oznaczenia treści pochodzących z materiału empirycznego (cytatów, kategorii analitycznych) stosujemy kursywę lub wielkie litery (dla kategorii analitycznych wyższego rzędu).
[3] Pełnowymiarowy aneks metodologiczny znajduje się tutaj.
