Pracownia Etnolingwistyczna im. Jerzego Bartmińskiego to miejsce, w którym są gromadzone, opracowywane i udostępniane materiały dotyczące polskiej kultury ludowej. Dzięki staraniom prof. Jerzego Bartmińskiego została powołana w Instytucie Filologii Polskiej UMCS w lipcu 2008 roku (wówczas pod nazwą Pracownia „Archiwum Etnolingwistyczne") jako jednostka wyodrębniona z Zakładu Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego. W grudniu 2022 roku decyzją Rektora UMCS Pracowni zostało nadane imię Jerzego Bartmińskiego.
Badania etnolingwistyczne w Instytucie Filologii Polskiej mają jednak znacznie dłuższą historię niż sama Pracownia. Kojarzone są pracami, które prof. Jerzy Bartmiński prowadził w zasadzie od początku swojego zatrudnienia w UMCS (1961 rok) i rozwijał wraz z gronem najbliższych współpracowników skupionych w ramach zespołu etnolingwistycznego.
Prof. Jerzy Bartmiński był nie tylko założycielem i wieloletnim kierownikiem Pracowni, ale także autorem projektów w niej realizowanych. Materiały, które zebrał podczas badań terenowych w latach 1961–1970 w 71 wsiach Lubelszczyzny (130 wielogodzinnych taśm szpulowych) na potrzeby rozprawy doktorskiej, a później książki O języku folkloru (1973), stanowiły pierwszą zwartą część taśmoteki nagrań tekstów gwarowych gromadzonych w Pracowni. Przez kolejne kilkadziesiąt lat Profesor wraz z zespołem współpracowników i studentów prowadził dalsze eksploracje terenowe, dzięki czemu Pracownia dysponuje jednym z najbogatszych w Polsce zbiorów nagrań dokumentujących gwarę i folklor słowny.
Prof. Jerzy Bartmiński ze studentami podczas badań terenowych
W zasobach Pracowni znajdują się:
1. Taśmoteka Nagrań (TN) – obejmuje ponad 1800 taśm audio (wielogodzinnych taśm szpulowych, kaset magnetofonowych, płyt CD) oraz ponad 80 kaset video (głównie z przeglądów i widowisk folklorystycznych). Materiały te pochodzą z około 700 miejscowości, głównie z Lubelszczyzny i terenów południowo-wschodniej Polski.
Na szczególną uwagę zasługuje wydzielony pakiet określany mianem Archiwum Historii Mówionej (AHM), obejmujący ponad 120 współczesnych relacji nagrywanych poza terenami wiejskimi. Są to m.in. wywiady z Rektorami UMCS, wspomnienia z okresu wojny i okupacji, ze stanu wojennego, czasu powstawania i „karnawału” Solidarności, a także wspomnienia rodzinne.
2. Baza kolędowa Karkol – są to karty dokumentacyjne z tekstami i melodiami kolęd, a także oparta na tym zbiorze baza danych. Poza nagraniami własnymi do kartoteki włączono kolędy z około 100 wydawnictw drukowanych. Łącznie liczy ona ponad 6 tysięcy tekstów polskich kolęd.
3. Baza Folbas – komputerowa baza zawierająca ok. 25 tysięcy pieśni i wierszy z Dzieł wszystkich Oskara Kolberga (z 57 tomów, ok. 2,5 mln słowoform). Teksty te można przeszukiwać według klucza leksykalnego, drukować z nich fiszki i otrzymać zapis w postaci PDF.
4. Kartoteka Słownika stereotypów i symboli ludowych – stanowią ją wypisy (fiszki) ze źródeł drukowanych (głównie z XIX i XX wieku) oraz z materiałów pochodzących z nagrań terenowych. Stanowią one bazę dokumentacyjną dla przygotowywanego w Pracowni Słownika stereotypów i symboli ludowych.
5. Kartoteka Słownika aksjologicznego – zawiera konteksty z nazwami wartości, polskimi słowami „sztandarowymi” (ponad 80 tysięcy fiszek). Jest wykorzystywana do prac przy Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów.
6. Księgozbiór etnolingwistyczny – bogaty i unikalny zbiór wydawnictw zakupionych na potrzeby Słownika stereotypów i symboli ludowych i badań etnolingwistycznych.
Zbiory Pracowni stanowią podstawę wielu publikacji, takich jak: Teksty gwarowe z Lubelszczyzny opracowane przez Jerzego Bartmińskiego i Jana Mazura (1978), Kolędowanie na Lubelszczyźnie pod redakcją Jerzego Bartmińskiego i Czesława Hernasa (1986), Polskie kolędy ludowe Jerzego Bartmińskiego (2002), Polski sennik ludowy Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (1996), Kategoria przestrzeni w folklorze. Studium etnograficzne Jana Adamowskiego (1999), Przestrach od przestrachu. Rośliny w ludowych przekazach ustnych Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (2000), Dlaczego wąż nie ma nóg? Zwierzęta w ludowych przekazach ustnych Jerzego Bartmińskiego, Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej i Olgi Kielak (2015), Jak chłop u diabła pieniądze pożyczał. Polska demonologia ludowa w przekazach ustnych Anny Michalec, Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (2019), Zwierzęta domowe w języku i kulturze. Studium etnolingwistyczne Olgi Kielak (2020), Stereotypy etniczne w polskiej kulturze ludowej Moniki Łaszkiewicz (2021). Największe dzieło wydane pod redakcją Jerzego Bartmińskiego na podstawie zbiorów Pracowni to Lubelskie (2011), monografia z serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały, składająca się z 6 części: cz. 1 Pieśni i obrzędy doroczne, cz. 2 Pieśni i obrzędy rodzinne, cz. 3 Pieśni i teksty sytuacyjne, cz. 4 Pieśni powszechne, cz. 5 Pieśni stanowe i zawodowe, cz. 6 Muzyka instrumentalna.
Zebrana baza dokumentacyjna służy najważniejszemu dziełu, które jest wizytówką lubelskiej etnolingwistyki, a mianowicie Słownikowi stereotypów i symboli ludowych: t. 1 Kosmos, cz. 1 Niebo, światła niebieskie, ogień, kamienie (1996), cz. 2 Ziemia, woda, podziemie (1999), cz. 3 Meteorologia (2012), cz. 4 Świat, światło, metale (2012), t. 2 Rośliny, cz. 1 Zboża (2017), cz. 2 Warzywa, przyprawy, rośliny przemysłowe (2018), cz. 3 Kwiaty (2019), cz. 4 Zioła (2019), cz. 5 Drzewa owocowe i iglaste (2020), cz. 6 Drzewa liściaste (2021), cz. 7. Krzewy i krzewinki (2022).
Pracownia od lat wspiera proces dydaktyczny. Jej zbiory i bazy są prezentowane i udostępniane studentom polonistyki, kulturoznawstwa i bibliotekoznawstwa w ramach zajęć uniwersyteckich. Natomiast dzieci i młodzież szkolna mają możliwość zapoznania się z działalnością Pracowni podczas corocznego Lubelskiego Festiwalu Nauki, gdzie przy współpracy z Orkiestrą św. Mikołaja realizowany jest program „Folklor między archiwum a estradą”, pokazujący, jak można ożywiać archiwalne zapisy muzyki tradycyjnej.
Ze zbiorów Pracowni korzystają pracownicy naukowi, animatorzy kultury, instruktorzy zespołów folkowych i muzycy poszukujący autentycznych nagrań muzyki tradycyjnej, m.in. Orkiestra św. Mikołaja, Drewutnia, Joszko Broda, który na podstawie pieśni znajdujących się w zbiorach Pracowni nagrał i wydał płytę: Na dunaj. Kolędy ze Wschodu. Materiały Pracowni są również udostępniane w ramach projektów edukacyjnych.
