Zbysław Muszyński (dr hab., em. prof., Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
Celem artykułu jest określenie pojęcia miejsca, które byłoby adekwatne do badań nad miejscem. Pierwszą część tekstu stanowi przegląd wybranych koncepcji miejsca oraz podejść do badań nad miejscem. W dalszej części tekst zawiera propozycję hybrydowego sposobu rozumienia miejsca, które dotyczy zarówno obiektywnego aspektu przestrzeni fizycznej, jak i subiektywnego aspektu stanu mentalnego jednostki opartego na jednostkowym doświadczeniu miejsca. Artykuł jest próbą wypracowania hybrydowego pojęcia miejsca przez odwołanie się do rozróżnienia miejsca festiwalu i miejsca festiwalowego. Do analizy wybranych przykładów danych rysunkowych zebranych w trakcie Nocy zastosowano też metodę badania narracji w kodzie wizualnym jako świadectwa jednostkowego doświadczenia uczestnictwa w Nocy.
Słowa kluczowe: miejsce, miejsce festiwalowe, miejsce hybrydowe, umysł rozszerzony, narracja wizualna
Zadaniem pierwszej części artykułu jest przedstawienie wybranych koncepcji miejsca dyskutowanych w kontekście badań nad przestrzenią miejską, turystyką, festiwalami i planowaniem miast i ich historią. Wybrane koncepcje ujawniają dualny charakter miejsca: z jednej strony zawierają one wymiar przestrzenny (fizyczny), z drugiej – skojarzone są z określonymi treściami tworzonymi na podstawie jednostkowego doświadczenia. Do badania tych różnych aspektów angażowano różne metodologie, od psychologistycznie zorientowanych po fenomenologiczne. Każda z nich zajmowała się jednym z dwu wymiarów miejsca, pozostawiając niedosyt poznawczy i opisowy: nie można było ująć spójnie bogatszego rozumienia pojęcia miejsca. Stąd postulat, by dokonać syntezy dwu wyróżnianych odrębnie w odmiennych paradygmatach badawczych aspektów składających się na pełniejsze rozumienie miejsca. Oczekiwanie to w jakimś stopniu spełnia podejście badawcze wypracowywane w ramach paradygmatu kognitywistycznego.
Dlatego zadaniem części drugiej tekstu staje się zarysowanie takiej dwuaspektowej koncepcji miejsca ograniczonego już do festiwali. Wprowadzone rozróżnienia związane z lokalizacją festiwali oraz propozycja połączenia dwu aspektów w istnieniu i rozumieniu miejsca w postać hybrydową, zawierającą zarówno stany świata przestrzennego (środowiska), jak i stany świata podmiotowego doświadczenia (stany mentalne), umożliwiają pełniejsze rozumienie znaczenia przestrzeni, która przez to staje się miejscem doświadczonym podmiotowo. Do opisu subiektywnego doświadczenia przeżycia uczestnictwa w festiwalu (jakim jest Noc Kultury) posłużono się rysunkowym przedstawieniem tego doświadczenia. Jako metodę ujawniania treści rysunków zastosowano metodę narracji (opowieści o Nocy). Uzyskane na podstawie analiz rysunków rezultaty w jakimś stopniu pozwalają ukazać możliwości i ograniczenia tego typu danych i metod ich interpretacji. Zarysowanie koncepcji hybrydowego rozumienia miejsca, zarówno jako rodzaju spójnego bytu, jak i pojęcia teoretycznego, pozwala na adekwatniejszy opis rzeczywistości społecznej.
Koncepcja miejsca. Znaczenie miejsca
Przestrzeń jest własnością świata fizycznego, jest trójwymiarowym atrybutem środowiska pojmowanego jako ograniczenie przestrzeni wyznaczonej przez określone obiekty i cechy. Miejsce zaś jest przestrzenią wyposażoną w podmiotowe oczekiwania, wartości, kryteria zachowań, które składają się na kulturowe wzorce zachowań praktykowanych przez członków wspólnoty. Miejsce jest czymś więcej niż tylko punktem w trójwymiarowej przestrzeni, czymś więcej niż lokalizacją. Jedna lokalizacja może pełnić różne funkcje w różnym czasie, stając się różnymi miejscami. W przeciwieństwie do modeli opartych na przestrzeni modele oparte na kategorii miejsca odwołują się do działań interakcyjnych, ujawniają społeczny wymiar interakcji z przestrzenią (środowiskiem). Przestrzeń materialna wyznacza fizyczne ograniczenia i określa zakres możliwości działania, ale jednocześnie stwarza afordancje do odpowiednich działań, narzuca ich porządek i podpowiada sposób realizacji. W perspektywie podmiotowej afordancje stają się składnikiem miejsca w jego aspekcie fizycznym, podmiotowym, ale także i społecznym[1]. Dlatego można przyjąć, że: „Przestrzeń jest sposobnością; miejsce jest rozumieniem rzeczywistości”[2], co dodatkowo wiąże pojmowanie miejsca nie tylko z działaniem, ale także z rozumieniem, a przez to z jego znaczeniem jednostkowym i wspólnotowym.
Wyposażając przestrzeń w znaczenie, stwarzamy sposób jej rozumienia i wartościowania, a przez to określamy odpowiednie formy zachowań i działań spełniających nasze oczekiwania i potrzeby, ponieważ „[j]esteśmy zlokalizowani w przestrzeni, ale działamy w miejscu”[3]. Dlatego można powiedzieć, że „[m]iejsce ogólnie jest przestrzenią z czymś dodanym – społecznym znaczeniem, konwencją, kulturowymi rozumieniami roli, funkcją, naturą i tak dalej”[4]. Przestrzeń staje się miejscem tylko za sprawą osób, które tam się znajdą. W wymiarze jednostkowym miejsce staje się przeformułowaną przez świadomość uczestników podmiotową reprezentacją przestrzeni oraz jej doświadczeń.
Jak podkreśla się w studiach nad miejscem i przestrzenią,
Miejsce jest centralnym słowem naszego codziennego języka […] odmiennie rozumianym w różnych dyscyplinach naukowych. Miejsce […] pozostaje nieuchwytne i trudne do użycia w badaniach, i pomimo różnych prób nie poddaje się jednej definicyjnej interpretacji. Jego definicje i ujęcia różnią się od fenomenologicznych do bardziej lub mniej behawioralnych[5].
To, że trudno jest zdroworozsądkowo odróżniać przestrzeń od miejsca, wynika z faktu, że w naszym codziennym życiu istnienia miejsca doświadczamy w parametrach przestrzeni na przykład wtedy, gdy określamy wielkość, kierunek czy odległość. Przyjmujemy, że obiekty codzienne są zlokalizowane w przestrzeni i wiążemy z nią miejsce tak, jak je rozumiemy.
Jednak tym, co przekształca przestrzeń w miejsce, jest znaczenie (sens) przypisywane przez jednostkę wyróżnionemu wycinkowi przestrzeni. Dlatego stosowność zachowania się jednostki jest normowana przez sens miejsca, a nie przez przestrzeń.
Przestrzeń, z dodanym przez jednostki sensem, staje się wyraźnie kulturowym fenomenem. Znaczenia miejsc są zakorzenione w praktykach kulturowych i sposobach ich rozumienia przez społeczność. Chociaż znaczenia te stają się konstruktami społecznymi, to wskazuje się też, że zależą często od artefaktów i zdarzeń, nasyconych przez jednostki „własnymi osobowymi znaczeniami” powstałymi w wyniku „własnych subiektywnych doświadczeń dzięki ich wyobrażeniom i emocjom”[6]. Wówczas miejsce definiuje się przez te: „[...] wymiary jaźni [self ], które określają indywidualną tożsamość osobową w relacji do środowiska fizycznego za pomocą złożonego wzorca świadomych lub nieświadomych idei, przekonań, preferencji, uczuć, wartości, celów i tendencji zachowaniowych”[7], podkreślając dodatkowo subiektywny wymiar miejsca i jego jednostkowy fundament.
Jednostki są odpowiedzialne za stworzenie i stabilizację relacji tworzących miejsca, a tak ufundowane miejsca i powstałe w nim relacje z kolei wpływają na stany umysłów tych jednostek[8]. Szczególnie ważna jest relacja tożsamości miejsca, która jest „milczącym” składnikiem tożsamości osoby, mieszkańca, społeczności, jest „[…] substrukturą tożsamości siebie osoby, substrukturą tożsamości składającej się z szeroko pojmowanej wiedzy o świecie fizycznym, w którym jednostka żyje”[9]. Badania pokazują, jak społecznie konstruowana tożsamość jednostki wpływa na doświadczanie miejsca, i zwrotnie, jak tworzy różnorodne znaczenia miejsca zależne od znaczących dla jednostki doświadczeń wydarzeń, przyjmowanych wartości, wiedzy [10] .
Architektura i jej różne atrybuty także komunikują znaczenia symboliczne. Komunikaty architektury są zazwyczaj amalgamatem znaczeń transmitowanych w kodach różnych systemów komunikacyjnych. Znaczenia komunikowane przez budynki i przestrzenie są oparte często również na systemie znaczeń symbolicznych, utrwalonych historycznie, ale częściowo są to znaczenia nabyte w procesach doświadczeniowych, kiedy „ludzie nadają przestrzeni asocjacje derywowane ze zdarzeń”[11]. Znajdując się w określonym miejscu (i czasie), a też i uczestnicząc w różnych zdarzeniach, ludzie doświadczają czegoś, co wykracza poza fizyczne i sensoryczne własności otoczenia. I to jest często określane jako „sens miejsca”, „znaczenie miejsca”.
W badaniach nad architekturą sens miejsca i jego tożsamość zazwyczaj wyznacza się przez trzy atrybuty: otoczenie fizyczne, aktywność podmiotu i znaczenie. To trzecie jest związane jest z subiektywnym doświadczaniem miejsca. Jednakże, o ile otoczenie fizyczne i aktywność podmiotu są łatwe do oszacowania w badaniach, o tyle znaczenie jest trudniej ująć[12]. Jak podkreśla się w badaniach nad miejscem, waga fizycznych atrybutów miejsca jest często przeceniana, podczas gdy aktywność podmiotowa i jednostkowe doświadczenia mogą być ważniejsze dla stworzenia znaczenia i sensu miejsca. Można zatem utrzymywać, że miejsce nie jest ani lokalizacją fizyczną, ani stanem umysłu, ale powstałym „związkiem [engagement] świadomego ciała z warunkami specyficznej lokalizacji”[13]. Ten relacyjny aspekt w pojmowaniu miejsca zostanie później przywołany w innym kontekście konceptualnym i uzupełniony o nowy sposób jego pojmowania.
Percepcja środowiska dostarcza szeregu bodźców związanych z obiektywną i materialną naturą przestrzeni. Jednak postrzeganie przestrzeni jako miejsca nie jest sprowadzalne jedynie do bodźców środowiskowych, ponieważ miejsce nie jest stałe we wszystkich okolicznościach i ma tak wiele czynników zmiennych, „[…] jak wiele jest ludzkich doświadczeń i intencji”[14]. Miejski kontekst przestrzeni staje się „[…] repozytorium społecznej i kulturowej ważności, jak i również ucieleśnionej [embodiment] kolektywnej pamięci”[15]. Właśnie ten wymiar ucieleśnionej pamięci w swej genezie jest pamięcią jednostkową, pamięcią „ludzkich doświadczeń i intencji”. Dlatego przeprowadzane w badaniach nad miejscem wywiady ukazują subiektywne treści poznawcze i emocjonalne związane z miejscami, a w rezultacie ujawniają podmiotowy charakter powstawania znaczenia miejsc, wcześniej niedostrzegany lub niedoceniany.
Znaczenie miejsca obejmuje też uczucie satysfakcji z miejsca pojmowane jako postawa w stosunku do otoczenia. Satysfakcję bada się jako wieloczynnikowy osąd postrzeganej jakości otoczenia obejmujący zarówno wymiar fizyczny, jak i społeczny, estetyczny, praktyczny. Można ją wtedy pojmować jako „wartość utylitarną [miejsca], która spełnia pewne podstawowe potrzeby”[16]. Te oceny mogą być zarówno pozytywne, jak i negatywne, choć zasadniczo satysfakcję wiąże się z oceną pozytywną miejsca.
Istotnym składnikiem rozumienia miejsca i jego znaczenia jest relacja przywiązania do miejsca, która pojmowana jest jako rodzaj relacji między ludźmi i ich środowiskiem opartej na poznaniu i uczuciu. Więź ta łącząc elementy, tworzy znaczenie miejsca przez to, że przypisując znaczenie sytuacji w środowisku fizycznym, nadaje następnie to znaczenie samemu miejscu pojmowanemu jako otoczenie wytworzone personalnie. Znaczenie ma charakter jednostkowy, a przez to różnorodny i zależny od doświadczeń podmiotowych. Powoduje to, że różne znaczenia przypisywane miejscu, stanowiące podstawę tożsamości miejsca, są różne dla różnych ludzi. W badaniach przyjmuje się często, że w relacjach społecznych zachodzących wśród uczestników zdarzeń powstają „wspólne znaczenia oparte na podzielanym lub podobnym doświadczeniu”[17]. Stają się one podstawą społecznych znaczeń miejsca.
Mimo że badania nad miejscem trwają od dawna, to samo pojęcie miejsca ciągle nie jest jasne i zazwyczaj jest konstruowane stosownie do stawianych hipotez i oczekiwanej mocy wyjaśniającej naturę przestrzeni i pojęć pochodnych zawierających je teorii. Badania nad znaczeniem miejsca koncentrują się na wymiarze jednostkowym (doświadczeniu, emocjach, percepcji, wiedzy), wymiarze społecznym (relacjach społecznych, aktywności) oraz wymiarze fizycznym (fizyczne atrybuty miejsca), przy czym zakłada się, że ten ostatni wymiar nie jest konstytutywny dla znaczenia miejsca. Jednak przyjmuje się, że samo miejsce jako forma przestrzeni, oprócz społecznych i psychologicznych, ma swoje wymiary fizyczne, co też uwzględnia się w holistycznym konstruowaniu pojęcia miejsca, gdy nie oddziela się w pojmowaniu miejsca jego poszczególnych komponentów.
Miejsca (i zgromadzone w nich artefakty) mają znaczenie dla ludzi, budzą emocje, mają wartość poznawczą, informacyjną, są rozszerzoną pamięcią miejsc, które odwiedzali, źródłem wrażeń sensorycznych, źródłem doświadczeń (pojmowanych jako kumulacja wiedzy), relacji społecznych, pamięci historycznej, znaczeń symbolicznych, materialnym nośnikiem znaczeń symbolicznych.
Badania nad miejscem
W badaniach nad sensem i znaczeniem miejsc zauważyć można różnorodność w metodologii badań: przedmiot niektórych badań nad miejscem i jego znaczeniem jest wyznaczony perspektywą jednostkową, podczas gdy przedmiotem innych badań są znaczenia podzielane przez całe społeczności, grupy. W drugim wypadku przywoływana jest perspektywa kolektywnej pamięci, która wyjaśniać ma przejście eksplanacyjne z poziomu danych jednostkowych do poziomu społecznego, gdy pamięć doświadczeń jednostkowych staje się pamięcią doświadczeń w dużym stopniu zunifikowanych i ustabilizowanych społecznie i kulturowo utrwalonych.
Często w studiach nad miejscem doświadczenie jednostek wiąże się z szeregiem miejsc, z jakimi ma ona do czynienia w życiu. Miejsca jako czynnik określający tożsamość można pojmować różnorodnie m.in. jako przywiązanie do różnych miejsc i badać te zależności, ale też jako znaczenie tych miejsc. Różnica może wynikać z metodologii i podejścia do badań. Te pierwsze opierają się na założeniach raczej pozytywistycznych, obiektywizujących badane zależności; drugie wykorzystują zazwyczaj założenia podejścia fenomenologicznego. W wersji odmiennej od obu podejść pojęcie znaczenia miejsca można też ufundować na założeniach kognitywistycznych, czyli na podejściu odwołującym do enaktywizmu i pojęć z nim związanych.
Heideggerowskie pojęcie bycia-w-świecie pozwala na uchwycenie wielu zniuansowanych aspektów relacji, w jakich pozostaje człowiek do miejsca. Dlatego, jak zauważa Lynne C. Manzo: „Pojęcie «bycia-w-świecie» daje pole na różnorodność miejsc i doświadczeń, kontekstu i znaczenia odzwierciedlając dynamikę naszych relacji z miejscami”[18], pozwala to na rozszerzenie czysto fenomenologicznego podejścia doceniającego głównie wagę miejsc dla bycia w świecie i docenienie doświadczenia miejsca jako doświadczenia tworzącego znaczenia miejsca.
Przykładami prób połączenia dwu wymiarów miejsca: fizycznego (związanego z przestrzenią) i mentalnego (związanego ze znaczeniem) są propozycje: ponowoczesne pojęcie „bycia między” J. Nicholasa Entrikina oraz Henri Lefebvre’a[19] pojęcie trzeciego wymiaru (terminu). Oba te ujęcia pozwalają wprowadzić jako czynnik istotny w pojmowaniu i opisie miejsca, obok wymiaru fizycznego, wymiar mentalny (psychiczny), co w konsekwencji pozwala docenić jednostkowy aspekt miejsca, choć wspomniani autorzy kładą na to mniejszy nacisk. Według J.N. Entrikina „między” jako własność miejsca jest punktem spotkania subiektywnej i obiektywnej przestrzeni, punktem spotkania subiektywnego znaczenia i obiektywnej rzeczywistości. Z kolei H. Lefebvre wprowadza trzeci element przełamujący opozycję mentalnego i fizycznego, odnosząc się do wymiaru społecznego[20]. W rezultacie przestrzeń miejska zyskuje znaczenie na mocy codziennych praktyk społecznych i kulturowych, właściwych dla określonych granic przestrzeni. W tym ujęciu jest to ten wymiar przestrzeni, w którym subiektywne i obiektywne skale wszystkich przestrzeni łączą się. Jest to przestrzeń użytkowników życia codziennego, obejmująca ich stany mentalne wraz z osobistym doświadczeniem, a także przestrzenie, w których zachodzą procesy społeczne, gdzie mają miejsca zdarzenia kulturalne[21].
Często sposobem na ukazanie nierozłączności obu aspektów miejsca, a jednocześnie argumentem na rzecz jedności różnych aspektów przestrzeni, ma być interdyscyplinarny charakter badań oraz różnorodność metodologii w badaniach nad miejscem i przestrzenią, a nie tylko jedność przedmiotu badań wynikająca z założeń ontologicznych. Dlatego badania nad miejscem, jakkolwiek różnią się co do sposobu rozumienia tego pojęcia, jednoznacznie wskazują na interdyscyplinarny charakter badań nad tą kategorią[22].
Dominujące dwa paradygmaty badań nad miejscem, przestrzenią i kategoriami pokrewnymi – pozytywistyczny (najczęściej psychometryczno-ilościowy w swej metodologii) oraz fenomenologiczny (subiektywistyczno-jakościowy w swej metodologii) narzucają nie tylko swoje metodologie, ale też kategoryzują przedmioty swych badań. Krytycy paradygmatu fenomenologicznego zwracają uwagę na jego idiosynkratyczność, subiektywność i jednostkowość[23]. Uważa się, że próbę ominięcia ograniczeń związanych z pełnym ukazaniem znaczenia miejsca jest podejście wypracowane przez Daniela R. Williamsa, który to cząstkowe, fenomenologiczne podejście do studiów nad znaczeniem miejsca omija, proponując ujęcie pluralistyczne z potencjałem wytworzenia – jak to ujmuje – „[…] synergistycznie komplementarnych rezultatów, całkowicie odmiennych, ale kompatybilnych wyjaśnień z konkurencyjnymi lub sprzecznymi rozumieniami”[24]. Brzmi to zawile, ale zdaniem D.R. Williamsa, skoro żadne z podejść odrębnie nie chwyta w pełni znaczenia miejsca, to proponuje on wyróżnienie czterech poziomów znaczenia miejsca: od poziomu powierzchniowego do znaczenia głębokiego. Pierwszy zawiera znaczenia wewnętrzne i instrumentalne, drugi społeczno-kulturowe i tożsamościowo-ekspresywne. Znaczenia wewnętrzne są derywowane obiektywnie z doświadczenia fizycznego środowiska (np. klimat) i nie wymagają kulturowej interpretacji. Znaczenia instrumentalne miejsca są związane ze świadomie zaspokajanymi potrzebami (np. hobby). Oba nie są oparte na wspólnej kulturze lub tożsamości. Dopiero znaczenia głębokie – społeczno-kulturowe – są wspólnymi znaczeniami symbolicznymi powstałymi przez wspólne doświadczenia i język. Uważa on, że mają one charakter performatywny i najlepiej są badane przez podejście dyskursywne za pomocą repertuaru ram interpretacyjnych, skryptów je wyjaśniających. Znaczenia tożsamościowo-ekspresywne są również performatywne, ale różnią się tym, że są wysoce indywidualistyczne i są składnikami sensu jaźni [self ]. Uchwycenie tego znaczenia wymaga indywidualistycznej perspektywy, ale zakładającej nierozdzielność ludzi i ich środowiska[25].
Takie próby przezwyciężenia metodologicznej i ontologicznej bariery w badaniu natury i charakteru miejsca i jego znaczenia w powiązaniu z obiektywnymi warunkami przestrzeni oraz subiektywnym charakterem znaczenia miejsca są obecne w wielu koncepcjach obu podejść. Jednak rzadko można znaleźć odniesienia do innego paradygmatu dla możliwych badań w tym obszarze, jaki stanowić może podejście kognitywistyczne[26]. Wówczas badania obejmują zarówno sferę materialną, przedmiotową czy fizyczną manifestację określonych aspektów środowiska, jak i sferę kulturowo-społeczną, a jednocześnie podkreślają rolę umysłu z jego różnymi procesami poznawczymi. Wydaje się, że ten ostatni obszar może być przedmiotem badań nad miejscem, prowadzonych w ramach paradygmatu kognitywnego, nad poznawczymi mechanizmami tworzenia sensu i znaczenia miejsca.
Próba rozróżnienia: miejsce festiwalu – miejsce festiwalowe
Rozważając sposoby tworzenia miejsca festiwali czy innych wydarzeń kulturowych, można odwołać się do badań, które próbują ustalić przydatne rozróżnienia. Wywiady z uczestnikami festiwali dotyczące przywiązania czy tożsamości miejsc, w których festiwale się odbywają, ukazały, że spostrzeganie środowisk festiwali dokonuje się inaczej niż początkowo zakładano. Okazało się, że miejsce jest albo tworzone przez festiwal, albo istnieje niezależnie od niego. Dlatego zaproponowano rozróżnienie terminologiczne tego faktu.
Istnienie miejsca niezależnego od festiwalu pozwala na stworzenie tożsamości tego miejsca spójnej z oczekiwaniami uczestników i zgodnej z zastaną rzeczywistością. Mamy wówczas do czynienia z miejscem festiwalu. Terminu „miejsce festiwalu” używa się, by opisać festiwal usytuowany w ustalonej i znanej lokalizacji. Istniejąc niezależnie od festiwalu, miejsce ma już określony stopień tożsamości i nie ma rozbieżności między oczekiwaniami uczestników festiwalu a rzeczywistymi doświadczeniami przebywania w danym miejscu.
Gdy zaś czynnikiem współtworzącym tożsamość miejsca festiwalu jest sam festiwal, pojawia się bardziej abstrakcyjna forma tożsamości lokalizacji festiwalu, czasami niezgodna z oczekiwaniami jego uczestników. Wówczas mamy do czynienia z miejscem festiwalowym, gdzie wpływ samej lokalizacji na przywiązanie do konkretnego festiwalu jest dużo słabszy. Jak piszą autorzy badań:
Miejsce festiwalowe pojawia się wówczas, gdy festiwal znajduje się w niespecyficznej lokalizacji o małej doniosłości geograficznej; tylko inscenizacja festiwalu jest odpowiedzialna za stworzenie pojęcia miejsca. Jednak stworzenie przestrzeni tylko tymczasowej tworzy relatywnie słaby punkt, który ogranicza tożsamość i przywiązanie powodując, że tożsamość miejsca wiąże się bardziej z tym festiwalem niż z jakimś miejscem geograficznym[27].
Uczestnicy festiwalu, tworząc przekonania o festiwalu, mają tendencję do korzystania z bardziej abstrakcyjnych źródeł informacji (zdjęć, wiedzy stereotypowej o festiwalach, przeszłych doświadczeń, przekazów ustnych, przeszłych własnych doświadczeń). Tak wytworzone przekonania, stając się podstawą dla powstania tożsamości miejsca festiwalowego, powodują często powstanie dysonansu między oczekiwaniami a rzeczywistością.
Odnosząc te wyniki badań i różne pojęcia lokalizacji festiwalu do opisu miejsca Nocy Kultury oraz korzystając z danych uzyskanych przez zespół badawczy (wywiadów i danych rysunkowych), można zasadnie stwierdzić, że powstające w trakcie tego festiwalu relacje i zależności dotyczące lokalizacji Nocy tworzą obraz miejsca w pewnych aspektach niejednorodny. W jakimś stopniu jest to festiwal miejsca, w tym sensie, że na przestrzeni lat jego trwania można wskazać jego stałe lokalizacje w przestrzeni miejskiej[28]. Ale jednocześnie taka stałość z zasady nie jest koniecznym ograniczeniem lokalizacji festiwalu, ponieważ równie istotnym założeniem jego organizatorów jest wykraczanie z realizacją zdarzeń i prezentacji za każdym razem, w zależności od koncepcji tematycznej, także w inne rejony miasta. Powoduje to, że wówczas miejsce Nocy Kultury jest tworzone przez festiwal, a zatem jest to przypadek miejsca festiwalowego, tzn. wydarzenia festiwalowe określają tożsamość miejsca, w jakim on się odbywa, a nie tożsamość miejsca określa festiwal. W takim wypadku poszczególne edycje festiwalu są niezależnym (w znaczącym stopniu) konstruktem organizacyjnym (koncepcyjnym), za każdym razem jest ten sam w swej istocie nocokulturowości, ale miejsca poszczególnych edycji festiwalu są w znaczącym stopniu tworem zależnym od programu Nocy Kultury. W takim wypadku tworzenie przestrzeni tymczasowej nie musi być „relatywnie słabym punktem dla tożsamości i przywiązania” do festiwalu Nocy. Chociaż uczestnicy festiwalu mogą korzystać z abstrakcyjnych źródeł informacji (zdjęć poprzednich edycji Nocy Kultury, wiedzy o poprzednich edycjach festiwalu, przeszłych doświadczeń własnych czy przekazów ustnych innych), to, jak wskazują analizy rysunków, wytworzone przekonania i wiedza przedstawione na nich tworzą mocną podstawę tożsamości miejsca festiwalowego Nocy Kultury i nie widać z tych danych istnienia dysonansu między oczekiwaniami a rzeczywistością tego festiwalu, a wówczas trudno zakładać, że mamy do czynienia z festiwalem miejsca.
Rysunki jako narracje
Do ustalenia sposobu rozumienia pojęcia miejsca powstałego w trakcie uczestnictwa w Nocy Kultury posłużono się metodologią zbierania materiałów stosowaną w etnografii wizualnej czy antropologii kognitywnej. Założono, że opowieść o doświadczeniu tego uczestnictwa przedstawiona w postaci świadectw wizualnych, w tym wypadku rysunków, pozwoli na ujawnienie sposobu konstruowania tego miejsca oraz na ustalenie jego typu: jako miejsca festiwalowego lub jako miejsca festiwalu.
Metodologia posługująca się narracją jest metodą stosowaną w badaniach jakościowych. Narracje są sposobem organizacji i komunikacji treści również w komunikatach wizualnych. Nadają strukturę i porządek zdarzeniom[29]. Badanie tą metodą jest zgodne z założeniem, że „[b]adanie narracyjne jest badaniem doświadczenia jako opowieści”[30]. W szczególności, jak pisze Claudio Paulucci, narracja jest sposobem „[…] nadawania znaczenia doświadczeniu”, czyli „organizowania go w narracyjny sposób”. Uważa on, że […] narracje nie reprezentują doświadczenia, one kształtują je przez znaczenie”, które jest zwrotnie włączane znowu w nasze doświadczenie, a co C. Paolucci nazywa „efektem pętli”[31]. W wypadku badań nad miejscem i jego znaczeniem narracje, przyporządkowując sens i znaczenie, konstruują subiektywny aspekt miejsca, którego dotyczą[32]. Nadają też znaczenie podejmowanym działaniom w środowisku. Analiza narracji pozwala odkrywać te znaczenia i celowość działań rozumianych z perspektywy doświadczenia jednostki wynikającego z doświadczenia w określonej przestrzeni[33]. Efektem świadomego udziału jednostki jest powstawanie określonych treści dotyczących różnych aspektów tego doświadczenia składających się na znaczenie miejsca.
Narracja prowadzona w języku wizualnym jest specyficznym sposobem tworzenia opowieści o doświadczeniu osobistym. Kod wizualny, jakim posłużono się w badaniach, jest powszechnie stosowany w tworzeniu standardowych rysunków jako zewnętrznych reprezentacji rzeczywistości, wyobrażeń, projekcji. Oparty jest on na ikonicznej relacji podobieństwa rysunków do przedstawianych znaków i symboli do obiektów rysowanych, a także do kulturowych ustabilizowanych znaków i symboli.
Warto zauważyć, że zastosowanie metody narracji do analizy rysunków polega raczej na tworzeniu określonej formy danych niż na bezpośrednim ich zbieraniu[34].
Kartki z rysunkami zbierano w ramach działalności zespołu zajmującego się badaniami nad Nocą Kultury w Lublinie. Projekt zrealizowany w 2019 roku dostarczył materiału także do analiz nad pojęciem miejsca. Były to rysunki zebrane w trakcie wydarzenia oraz zebrane w innym dniu, także na Starym Mieście. W 2019 roku centralnym miejscem wydarzenia była ulica Olejna, gdzie znajdowało się stanowisko zbierania rysunków, nad którym organizacyjną pieczę sprawowali członkowie zespołu badawczego. Rysunki, tworzone na bieżąco, powstawały jako zachęta do polecenia „Narysuj swoją Noc Kultury” bez podania informacji, że będą stanowić materiał badawczy. W wyniku tego postępowania zebrano 108 rysunków (dorosłych). Innym źródłem rysunków był stół na Starym Mieście, przy którym w zwykły dzień można było narysować Stare Miasto z hasłem „Narysuj swoje Stare Miasto”. Zebrano 61 rysunków. W obu wypadkach dobór próby był ochotniczy, a rysunki wykonano ołówkiem na kartkach A4.
Zakładano, że rysujący przedstawią w kodzie wizualnym ważne z ich perspektywy treści dotyczące środowiska miejskiego, społecznego i kulturowego, wyróżnią artefakty i perspektywy oglądu zdarzeń. Można założyć, że rysunki są spójnymi narracjami przedstawiającymi treści doświadczeń i skojarzonych znaczeń, jakie jednostka tworząca rysunek przypisuje swoim przeżyciom odzwierciedlającym wrażenia dotyczące zdarzeń w określonym czasie i przestrzeni. Analiza rysunków ma charakter konstruktywistyczny i polega na analitycznym wyszczególnieniu i konstrukcji kategorii dla elementów reprezentowanych na rysunkach oraz nadaniu im sensu wynikającego z doświadczenia uporządkowanego przez założoną narrację. Rekonstruowanie treści narracji i jej porządku wymaga odniesienia się do elementów rzeczywistości przyrodniczej, symbolicznej, społecznej, historycznej przedstawionych na rysunkach.
Zakłada się, że narracje w swojej standardowej wersji mają wiele elementów wyróżnionych przez Władimira Proppa[35]. Jednak wiele narracji w wersji wizualnej budowanych jest w ramach innej struktury, nieliniowej, skrótowej, zależnych od umiejętności graficznych, tworzonych pod wrażeniem chwili itd. Dlatego narracje takie nie są zazwyczaj kompletne i w pełni adekwatne w reprezentacji przedstawianych treści przeżytego stanu mentalnego i przypisywanego mu znaczenia wynikającego także z przeszłych doświadczeń jednostki. Można założyć istnienie intencjonalnie założonej treści, zazwyczaj dotyczącej całości rysunku pojmowanego jako pełny (pojmowany holistycznie) komunikat wyrażony w kodzie wizualnym. Analityczne ustalanie składników treściowych tego komunikatu jest narażone w dużym stopniu na interpretację raczej heurystyczną niż holistyczną. Warto podkreślić, że znaczenie elementów komunikatu wizualnego jest też pochodną rozumienia symbolicznego składników kontekstu kulturowego, a nie tylko prezentacją treści subiektywnie przeżytych.
Dokonana w trakcie badań zespołu badawczego wielopoziomowa analiza kategorialna rysunków oraz osadzenie interpretacji kategorii w znanym badanym i badaczom kontekście kulturowym pozwala na w miarę jednoznaczną interpretację elementów komunikatu wizualnego oraz określenie treści całego komunikatu (rysunku). W analizie zakładano zgodność treści wyrażonych w rysunkach z treściami stanu mentalnego podmiotu żywiącego je w określonej formie: jako treści stanów pamięci, treści wrażeń zmysłowych, stanów emocjonalnych, treści konstruowanych wyobrażeniowo oraz twórczo przekształconych wzorców kulturowych. Analizy rysunkowo przedstawionych narracji uczestników badań ujawniają szereg tematów bezpośrednio związanych z doświadczeniem Nocy Kultury. Interpretacja elementów wskazujących na znaczenie miejsca odzwierciedla także tożsamość ludzi, a przez porównanie rysunków ujawnia też wiele mechanizmów społecznie konstruowanych tożsamości, co pozwala uporządkować te dane także pod tym względem, choć nie jest on tutaj przedmiotem uwagi.
Rysunki jako narracje o miejscu Nocy Kultury (wybrane analizy)
Celem zastosowania przedstawionej (w zarysie) powyżej metody było uzyskanie informacji o treściach i formach doświadczenia uczestników Nocy Kultury oraz o sposobach i rodzajach znaczeń przypisywanych miejscom, których dotyczyły te rysunki. W analizie koncentrowano się na znaczeniach wyróżnionych elementów Nocy w przedstawionej rysunkowo narracji i nadaniu spójności ich interpretacji, a nie na tym, czego bezpośrednio dotyczyły jako składniki poszczególnych Nocy. Na przykład: meduzy, ryby, litery, ulice, budynki, ludzie na rysunkach dotyczyły bezpośrednio swoich desygnatów obecnych w różnych edycjach Nocy, ale ich znaczenia w rysowanej opowieści o doświadczeniu Nocy były znacznie bogatsze i to było przedmiotem interpretacji oraz konstrukcji, w wyniku których dokonywano kategoryzacji znaczących elementów oraz ogólnego sensu komunikatu wizualnej opowieści[36].
Poniższej przedstawione przykłady wyników analizy danych nie są użyte jako argumenty uzasadniające określoną tezę/hipotezę, nie są też ich ilustracją, ale mają na celu wskazanie kierunku poszukiwań adekwatniejszego do opisu Nocy pojęcia miejsca, pojęcia, które spełniałoby niektóre z warunków nakładanych na nie w przedstawionych powyżej różnych teoriach miejsca. Takim pojęciem może być, jak to zostanie przedstawione, pojęcie miejsca hybrydowego, które stara się spełnić warunki dyskutowanych teorii miejsca oraz sugestie wynikające analizy rysunków.
Jednym z wyników analiz jest ukazanie doniosłości doświadczeń jednostkowych w budowaniu miejsca Nocy Kultury, co potwierdzają jakościowe i ilościowe dane rysunkowe rozpatrywane zarówno pod względem sposobu przedstawiania lokalizacji, jak i liczby takich przedstawień. Jest to dość jasne, gdy rozpatruje się rysunki jako spersonalizowane przedstawienia Nocy jako wydarzenia. Chociaż istotnym wynikiem jest to, że perspektywa oglądającego/badanego występuje na 90 rysunkach (99%)[37], co wskazuje na wagę doświadczeń jednostkowych w opowieściach osób rysujących, przedstawiających swój udział w wydarzeniu. Wagę tej perspektywy potwierdzają też dane wskazujące, że na 43% rysunków występuje kategoria przestrzeni mentalnej, będąca reprezentacją doświadczenia Nocy z perspektywy subiektywnie przeżywanych treści spowodowanych uczestnictwem w festiwalu. Nie zawsze są one związane z konkretną przestrzenią fizyczną czy miejską, a często mają charakter doświadczeń ujmowanych w treściach znaczeń symbolicznych wskazujących na określone miejsca. I choć często są to znaczenia miejsc nieutrwalonych społecznie, to ich lokalizacje są rozpoznawalne dla uczestników różnych edycji Nocy Kultury (rysunek 1). Trzydzieści pięć (30%) rysunków odwołuje się do abstrakcyjnie pojmowanej przestrzeni miejskiej, bez charakterystycznych cech właściwych lokalizacji lub architekturze miasta (rysunek 2). Rysunków z miejscami charakterystycznymi dla miasta było tylko dwanaście (7%) (rysunek 3). Co jest istotne, na tych rysunkach z zaznaczonymi parametrami przestrzeni miejskiej znajdują się także symboliczne atrybuty festiwalu, elementy jednoznacznie wskazujące na konkretną edycję Nocy lub na różne jej edycje w historii.
Rysunek 1. Zaznaczona przestrzeń z elementami niespecyficznej dla Nocy Kultury architektury
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 2. Przestrzeń Nocy Kultury z elementami architektury specyficznej dla tej części miasta (Stare Miasto)
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 3. Atrybuty Nocy Kultury bez uwzględnienia jej aspektów przestrzennych
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 4. Komunikat w kodzie wizualnym w połączeniu z dominującym kodem werbalnym
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Warto podkreślić, że na 54 rysunkach (50%) pojawiają się słowa[38], co świadczy o chęci wzbogacenia opowieści o Nocy Kultury w kodzie wizualnym komunikatem wyrażonym w kodzie werbalnym jako bardziej jednoznacznym i komunikatywnym. Takimi wyrażeniami są napisy Noc Kultury na 18 rysunkach (6%), co może podkreślać potrzebę identyfikacji miejsca poprzez festiwal Noc Kultury, czyniąc to miejsce właśnie miejscem festiwalowym (rysunek 4).
Przywołując często występującą w badaniach nad miejscem kategorię przywiązania do miejsca, można przyjąć – dostosowując jego interpretację do analizy miejsca Nocy Kultury w tym zakresie – że uczestnicy tego wydarzenia przywiązują się raczej do miejsca festiwalowego wyznaczającego tożsamość tego miejsca za sprawą wydarzeń, artefaktów, imprez faktycznie się odbywających w danym czasie niż za sprawą tożsamości miejsca, jakim są określone dzielnice czy ulice miasta poznane wcześniej bezpośrednio lub z innych źródeł. W trakcie festiwalu budynki z racji pory dnia (nocy) są niewidoczne w swym wymiarze architektonicznym, a sama przestrzeń miejska staje się magiczna, dlatego przedstawiane na rysunkach miejsca nocokulturowe zazwyczaj nie uwzględniają specyficznych własności środowiska czy architektury[39].
W świetle danych można przyjąć założenie, że choć lokalizacja Nocy Kultury ma zdecydowanie charakter miejsca festiwalowego, to jednak są też dane rysunkowe, których interpretacja wskazuje na istnienie w reprezentacji mentalnej uczestników lokalizacji o charakterze miejsca festiwalu. Ze względu na tę niejednoznaczność w rozstrzygnięciu charakteru miejsca Nocy można rozważyć dwie sytuacje lokalizacji wydarzenia, biorąc pod uwagę kategorie tożsamości i przywiązania do miejsca. W pierwszym wypadku, gdy podkreślamy fakt bycia miejscem festiwalowym, przywiązanie i tożsamość są dynamicznymi atrybutami tego miejsca festiwalowego i dotyczą – po przeminięciu Nocy – przeżytego przez jednostkę doświadczenia festiwalu i zachowania go w swojej pamięci, żywionych emocji i przekonań odnoszących się do reprezentacji miejsc odwiedzanych. W drugim wypadku atrybuty przywiązania i tożsamości są ustabilizowane nie tylko w pamięci uczestników i zmiennych lokalizacjach, ale także w stałych elementach środowiska Nocy, które są również znaczącym wyznacznikiem charakteru festiwalu i są obecne w materialno-fizycznym aspekcie także w innym czasie niż trwanie Nocy i czasu zachowania jej w pamięci[40]. Elementy stałe środowiska Nocy, mimo utraty swego festiwalowego charakteru (już na drugi dzień po nocy i Nocy), przy ich spostrzeganiu (na przykład podczas spaceru po mieście) mogą stale przywodzić wspomnienia, wywoływać emocje, doznania estetyczne, a także wzbogacać pamięć doświadczenia przeżytego festiwalu poprzez dostrzeżenie nowych znaczeń symbolicznych czy architektonicznych środowiska, wcześniej niezauważanych.
Analiza narracyjnej treści komunikatu wizualnego ujawnia też składowe elementy znaczenia miejsca festiwalowego. Dlatego też, mimo wspomnianej powyżej niejednoznaczności charakteru lokalizacji Nocy, można utrzymywać, że istotny opis wydarzenia będzie jednocześnie procesem konstruowania pojęcia miejsca festiwalowego i rekonstrukcją znaczenia miejsca w jego opisie teoretycznym.
Badanie tak rozumianego miejsca festiwalowego (z elementami festiwalu miejsca) wymaga koncepcji łączącej w sposób istotny status ontologiczny miejsca (czym ono jest) oraz jego znaczenie (podmiotowe treści doświadczenia). Dlatego warto rozważyć podejścia badawcze budowane na innych założeniach niż te, których dostarczają podejścia (paradygmaty) ugruntowane w dotychczasowych badaniach. Niniejsza propozycja odwołania się do założeń mniej standardowych dotyczy koncepcji opracowywanych w ramach tzw. podejść rozszerzonych, rozwijanych głównie w ramach kognitywistyki. Umożliwiają one usunięcie niektórych barier koncepcyjnych dotychczasowych badań (np. rozdzielnego badania dwu wymiarów miejsca: fizycznego i mentalnego) i spełnienia niektórych warunków adekwatniejszego opisowo i eksplanacyjnie pojmowania miejsca.
Miejsce hybrydowe – koncepcja pojęcia
Badania nad znaczeniem miejsca prowadzone są najczęściej w ramach paradygmatu fenomenologicznego, co pozwala na ujęcie głęboko ugruntowanych znaczeń indywidualnych[41]. Jakkolwiek w badaniach tych nadzieje wiąże się z alternatywnym podejściem, a nie z różnymi rozszerzeniami paradygmatu fenomenologicznego, to zauważa się też, że
Fenomenologiczne podejście […] szuka raczej sposobu zrozumienia, jak dwa przeciwstawne bieguny można sprowadzić razem niż pojąć, że miejsce jest jednością zawierającą wewnątrz siebie różne aspekty. Jednak w naszym przekonaniu to binarne podejście w dyscyplinie humanistycznej jest głównie używane, by skierować uwagę na znaczenia, które były zaniedbywane przed tym podejściem. Sposób, w jaki znaczenia wprowadza się do analiz, stale wymaga dalszej uwagi[42].
Gdy zgodzimy się, że „[...] powstawanie miejsca jest jednocześnie konstruktem materialnym jak i konstruktem umysłu”[43], to problemem zasadniczym staje się to, jak połączyć coś, co jest materialne, z czymś, co jest umysłowe. Jest to skądinąd znany filozoficzny problem psychofizyczny. W obliczu dotychczasowych prób „połączenia” obu składników miejsca, podejmowanych znacznie szerzej niż tylko w referowanych powyżej badaniach, odnosi się wrażenie ich daremności. Jak zauważa Sarah Menin, według Amosa Rapaporta termin „miejsce” jest słowem typu buzz; jest tak – jak pisze S. Menin – ponieważ miejsce: „[...] będąc przestrzenią plus «coś», gdzie to coś nie jest nigdy wyjaśniane”[44], wytwarza stałe problemy z określenie tego, czym jest „coś”. Może być ono czymś mentalnym związanym z materialną jego manifestacją. W obliczu tych niejasności posługiwanie się terminem „miejsce” staje się zbyteczne, ponieważ między innymi z powodu jego nieustabilizowania: „[...] miejsce dla kogoś, nie jest miejscem dla kogoś innego”[45]. Termin „miejsce” w takiej koncepcji staje się nieistotny teoretycznie, gdyż jego sens zmienia się wraz kulturą, a sam termin staje się niedefiniowalny i właśnie z powodu tych wieloczynnikowych zależności i przez to nieokreśloności staje się, według A Rapaporta, zgodnie z kryteriami neopozytywistycznymi – nienaukowy[46].
Jednak to eliminatywistyczne stanowisko jest zbyt radykalne i mimo różnych trudności pojęcie miejsca jest stale przedmiotem dyskusji, w których ważne stało się ustalenie ogólnych warunków i zasad rozumienia miejsca jako istotnego elementu zjawisk społecznych i kulturowych. Podkreśla się, że wypracowaniu ogólniejszego pojęcia miejsca nie służą jednak liczne badania o charakterze idiograficznym z wielością przykładów, ale też nie oczekuje się uzyskania pełnej zgody co do pojmowania miejsca i jego znaczenia.
W odniesieniu do prób połączenia tego, co mentalne z tym, co fizyczne, szczególnie ważne jest przekonanie o spotkaniu się dwu przeciwstawnych elementów: „[…] miejsca spotykają się w połowie drogi między obiektywnym faktem a subiektywnym uczuciem […]. Co okazuje się kombinacją obiektów i znaczeń, które różnią się jakoś od ich otoczenia, bez względu na skalę”[47]. Warto tutaj podkreślić tę sugestię o kombinacji obu elementów jako złączenia ich w spójną całość. Choć wiele takich opracowań mimo swojej trafności ma raczej charakter sugestii niż zarysu koncepcji, to warto wziąć je pod uwagę przy myśleniu o dwojakiej naturze miejsca.
I w tym (nomen omen) miejscu możemy się odwołać do współczesnych sporów nad połączeniem tego, co materialne i umysłowe, toczonych w innych obszarach badawczych i przyjąć perspektywę badań kognitywistycznych wraz z jej założeniami koncepcyjnymi.
Przestrzeń ma charakter fizyczny i jest źródłem bodźców wywołujących wrażenia zmysłowe, które zyskują treść, gdy są podmiotowo (zarazem kulturowo) interpretowane i rozumiane. Bodźce słuchowe, dotykowe, węchowe, termiczne, motoryczne składają się na reprezentacje mentalne doświadczanych przedmiotów, postaci, sytuacji, procesów. Jako reprezentacje mentalne zyskują one podmiotowe treści, stanowiąc podstawę znaczenia i sposobu rozumienia skojarzonych z tymi stanami zewnętrznych względem podmiotu składników środowiska, sytuacji, zdarzeń. Stanami wewnętrznymi (mentalnymi) jednostki stają się nie tylko rezultaty procesów poznawania percepcyjnego, ale też rezultaty procesów rozpoznawania wzorów, przypominania treści stanów przeżytych, wyobrażania sytuacji nierzeczywistych, odczuwania różnych emocji i uczuć i ich projektowanie oraz wiele innych przejawów życia psychicznego jednostki.
Ukazanie istnienia efektywnie sprawczego (przyczynowego) związku stanów zewnętrznych, bodźców z otoczenia oraz stanów wewnętrznych jednostki, jej stanów mentalnych związanych z przeżyciem stanów faktycznych i wyobrażonych, jest bardzo trudnym zadaniem teoretycznym i ontologicznym w każdym obszarze badań. Pierwsze zadanie związane jest przede wszystkim z wprowadzeniem odpowiednich pojęć do analizy takich stanów i zależności między nimi. Drugie ma na celu ustanowienie spójności między dwoma typami bytów: fizycznymi (przyrodniczymi) i mentalnymi (psychicznymi). Jest to jedno z głównych zadań badawczych nauk o poznaniu, czyli kognitywistyki, a także nauk budowanych na jej założeniach ontologicznych i metodologicznych, takich jak: antropologia kognitywna, etnografia kognitywna, językoznawstwo kognitywne i innych dyscyplin rozwijanych w ramach paradygmatu kognitywistycznego.
Szeroko dyskutowaną w ostatnich dekadach głównie na gruncie kognitywistyki koncepcję umysłu rozszerzonego i jej pochodnych (poznania rozszerzonego, poznania społecznego)[48] można rozważyć jako propozycję wyjaśnienia nie tylko natury połączenia stanów zewnętrznych z wewnętrznymi, tego co materialne i mentalne, ale także w odniesieniu do prób zdefiniowania miejsca (jego znaczenia). Według koncepcji umysłu rozszerzonego oba typy środowisk – fizyczne i psychiczne – tworzą system funkcjonalnie efektywny, zdolny do przetwarzania poznawczych treści stanów mentalnych, które są determinowane przez własności stanów zewnętrznych. Ta zależność treści stanów wewnętrznych od stanów świata zewnętrznego powoduje rozszerzenie treści reprezentacji wewnętrznych o znaczenia reprezentacji zewnętrznych. To rozszerzenie warunków determinacji treści powoduje, że taki system ma charakter hybrydowy, łącząc byty mentalne i ich treści z bytami fizycznego otoczenia w jeden poznawczo spójny system, którego efektem są treści wrażeń zmysłowych, przeżytych stanów organizmu, wyobrażenia, przekonania, treści pamięci oraz zdolności do wyrażania tych wszystkich postaci stanów mentalnych i stanów zewnętrznych. Na gruncie założeń rozszerzonego umysłu (poznania) można przyjąć, że ten typ bytów o hybrydowej strukturze fizyczno-mentalnej jest adekwatny także dla określenia sposobu istnienia miejsca jako przestrzeni i jej znaczenia.
Miejsce pojmowane jest wtedy jako system hybrydowy składający się z wyróżnionych (np. afordancyjnie) własności elementów środowiska oraz związanych z nimi percepcyjnie i intencjonalnie stanów mentalnych jednostki. Tak rozumiana kategoria teoretyczna miejsca hybrydowego powinna być użyteczna do analizy zjawisk związanych z miejscami Nocy Kultury. Skonstruowane w opisie wydarzenia festiwalowego miejsce hybrydowe festiwalu powinno łączyć w spójną całość bytową i pojęciową zarówno subiektywne doświadczania podmiotowe, jak i obiektywne stany świata przestrzeni fizycznej (w szczególności przestrzeni miejskiej) oraz, po dodatkowym opracowaniu teoretycznym (ze względu na bardziej społeczny charakter kategorii instytucji), także obiekty świata kultury.
Zgodnie z założeniami koncepcji poznania szerokiego także treści stanów mentalnych stanowiące subiektywne znaczenia miejsc tworzone są hybrydowo, ponieważ są one determinowane zarówno własnościami przestrzeni, jak i doświadczeniem aktualnym i przeszłym jednostki. W wersji ontologicznej według tej koncepcji miejsce zawiera zarówno własności obiektywne środowiska, jak i mentalne własności stanów jednostki. Gdy w badaniach dominuje aspekt subiektywny w określaniu specyfiki miejsca, można mówić o jednostkowym znaczeniu miejsca. Gdy znaczenie miejsca jest wyznaczane także przez stany współdzielone przez innych uczestników danej społeczności, można mówić o społecznym czy kulturowym wymiarze znaczenia miejsca.
W wypadku podjęcia próby określenia miejsca festiwalowego Nocy Kultury jest ono tworzone zgodnie z zasadami hybrydyzacji, czyli składa się zarówno z jednostkowych przeżyć, wrażeń, treści pamięci i oraz ze stanów tworzonych afordancyjnie przez elementy środowiska związane z samą realizację programu Nocy Kultury. Niewątpliwie wspólnie przeżywane doświadczenia jednostkowe i ich treści podlegają w jakimś stopniu unifikacji i stają się w miarę stabilnie podzielanym znaczeniem wspólnotowym związanym z określonymi fragmentami przestrzeni Nowy Kultury, tworząc miejsca festiwalowe Nocy. Proces unifikacji i stabilizacji znaczenia miejsca jest z pewnością skomplikowany, ale zazwyczaj w badaniach nad wydarzeniami kulturowymi zakłada się dominację wymiaru ponadjednostkowego, społecznego.
Jak wielka jest różnorodność opowieści przeżywanej Nocy Kultury, zauważamy na rysunkach z korpusu badań. Ale też widać, jak wiele jest elementów wspólnego doświadczania Nocy, co również można dostrzec na tych samych rysunkach, gdy kategorie wyznaczające ich treści analizuje się pod względem ilościowym, ujmującym zestandaryzowane formy wyrazu w komunikacie, a nie treści specyficznie jednostkowe.
Miejsce festiwalowe Nocy Kultury jest tworzone za każdym razem, w każdej jego edycji wspólnie przez elementy świata artefaktów (np. eksponatów, instalacji), świata zdarzeń (np. prezentacji, performansów), interakcji między obiektami i między ludźmi (np. konkursy, wspólne działania)[49]. Wszystkie te elementy różnych światów i zależności składają się na miejsce festiwalowe Nocy zawierające jako swoje wyznaczniki zarówno elementy środowiska, jak i treści doświadczanych przeżyć uczestników, tworząc rozszerzoną, ale funkcjonalnie efektywną formę bycia w miejscu, gdzie można realizować intencjonalnie założone przez organizatorów cele i wartości Nocy Kultury.
W przedstawionej dyskusji nad koncepcjami miejsca przewijał się postulat, by pojęcie to miało pełniejszą treść uwzględniającą nie tylko wymiar jednostkowy związany z obiektywnym doświadczaniem fizycznych atrybutów przestrzeni środowiska, ale także treści związane z subiektywnym doświadczeniem sytuacji, z aktywnością percepcji. Pełniejsza (holistyczna) treść doświadczeń różnych aspektów wydarzenia powinna składać się na znaczenie wyróżnionej przestrzeni festiwalu, tworząc przez to miejsce festiwalu/festiwalowe. Problem ontologiczny związany ze spójnością bytu, jakim jest powstałe miejsce zawierające aspekt subiektywny (mentalny) oraz przestrzenny (fizyczny), został ujęty w ramach paradygmatu kognitywistycznego zgodnie z założeniami koncepcji rozszerzonego umysłu (poznania). Pozwala to najadekwatniej opisać, na czym polega dwuaspektowa natura miejsca i posłużyć się tak rozumianym pojęciem w badaniach nad zjawiskami kulturowymi, w których uczestnicy i ich działania są elementami konstytutywnymi dla tego typu rzeczywistości kulturowo-społecznej.
Zbysław Muszyński (professor emeritus, Maria Curie-Skłodowska University)
Abstract
The aim of the article is to delineate a concept of place that would be suitable to the research into place. The first part of the text is an overview of selected conceptions of space and selected research approaches. The second part contains a proposition of a hybrid way of understanding place which refers to both an objective aspect of physical space and a subjective aspect of a mental state of an individual based on their individual experience of place. The article is an attempt to elaborate a hybrid concept of place by referring to the distinction between the place of festival and a festival place. The analysis of a sample of drawings gathered during Night of Culture was conducted using the method of studying narrations expressed in visual code, which are treated as evidence of individual experience of participating in Night of Culture.
Keywords: place, festival place, hybrid place, extended mind, visual narrative
[1] W kwestii normatywnego, wspólnotowego i kulturowego wymiaru afordancji oraz odwołań do dyskusji nad sposobami jej rozumienia por. np. : W. Wachowski, Normatywność usytuowana. Ujęcie ekologiczne, „Studia Philosophiae Christianae” 2018, vol. 54, nr 1; W. Wachowski, Jak działają rzeczy społeczne. Poznanie, normatywność i dizajn dla mas, „Avant. Trends in Interdisciplinary Studies” 2017, vol. 8, nr 3. DOI: 10.26913/80302017.0112.0002
[2] S. Harrison, P. Dourish, Re-place-ing space. The roles of place and space in collaborative systems, „CSCW ’96. Proceedings of the 1996 ACM conference on computer supported cooperative work” 1996, s. 67. DOI: 10.1145/240080.240193. Badania nad afordancją w powiązaniu z procesami poznawczymi – por. M.J.D. Ramstead, S.P.L. Veissière Samuel, L.J. Kirmayer, Cultural affordances. Scaffolding local worlds through shared intentionality and regimes of attention, „Frontiers in Psychology” 2016, vol. 7, art. 1090. DOI: 10.3389/fpsyg.2016.01090
[5] M. Saar, H. Palang, The dimensions of place meanings, „Living Reviews in Landscape Research” 2009, vol. 3, s. 5.
[6] A.J. McIntosh, Into the tourist’s mind. Understanding the value of the heritage experience, „Journal of Travel and Tourism Marketing” 1999, vol. 8, nr 1, s. 57.
[7] H.M. Proshansky, The city and self-identity, „Environment and Behavior” 1978, vol. 10, s. 155.
[8] J. Urry, Consuming places, Routledge, London 1995.
[9] H.M. Proshansky, A.K. Fabian, R. Kaminoff, Place identity. Physical world socialisation of the self, „Journal of Environmental Psychology” 1983, vol. 3, s. 59.
[10] Por. L.C. Manzo, For better or worse. Exploring multiple dimensions of place meaning, „Journal of Environmental Psychology” 2005, vol. 25.
[11] J. Ebejer, Meaning of place and the tourist experience, Conference Paper, July 2014, [online:] www.researchgate.net/publication/323677131 [dostęp: 20.04.2021].
[12] E. Relph, Place and placelessness, Pion Limited, London 1976, s. 48.
[13] A. Berleant, The aesthetic in place, [w:] S. Menin (red.), Constructing place: Mind and matter of place-making, Routledge, London 2003, s. 51.
[14] D. Smaldone, C. Harris, N. Sanyal, An exploration of place as a process. The case of Jackson Hole, „Journal of Environmental Psychology” 2005, vol. 25, nr 4, s. 400.
[15] A. Berleant, The aesthetic…, s. 49.
[16] R.C. Stedman, Toward a social psychology of place. Predicting behavior from place-based cognitions, attitude, and identity, „Environment and Behavior” 2002, vol. 34, s. 564. DOI: 10.1177/0013916502034005001
[18] L.C. Manzo, For better…, s. 70.
[19] H. Lefebvre, The production of space, przeł. D. Nicholson-Smith, Blackwell, Oxford–Cambridge 1991.
[20] Pierwszy wymiar przestrzeni zawiera składniki zarówno emocjonalne, jak i behawioralne. Drugi składnik przestrzeni zawiera przestrzenie generowane przez dyskursy władzy, ideologii, kultury.
[21] M. Saar, H. Palang, The dimensions…, s. 8.
[22] Potrzeba takich badań dotyczy nie tylko szerokiego, globalnego rozumienia miejsca w jego wymiarach interkulturowych, politycznych, narodowych, ale także takiego ujęcia tego pojęcia, które ma charakter lokalny i personalny. „Znaczenia, które osoba dołącza do miejsca, są podobnie uwarunkowane osobowymi doświadczeniami jak i globalną polityką”. Zob. M. Saar, H. Palang, The dimensions…, s. 7.
[23] Por. S. Shamai, Sense of place. An empirical measurement, „Geoforum” 1991, vol. 22, nr 3. DOI: 10.1016/0016-7185(91)90017-K; R.C. Stedman, Toward…
[24] M.E. Patterson, D.R. Williams, Maintaining research traditions on place. Diversity of thought and scientific progress, „Journal of Environmental Psychology” 2005, vol. 25, nr 4, s. 374–376. DOI: 10.1016/j.jenvp.2005.10.001
[25] S.R. Van Patten, D.R. Williams, Problems in place. Using discursive social psychology to investigate the meanings of seasonal homes, „Leisure Sciences” 2008, vol. 30, nr 5. DOI: 10.1080/01490400802353190
[26] Do tego paradygmatu nawiązuje w swoim tekście A. Kołtun, „Czego można się dowiedzieć z Nocy Kultury. Poznawczy wymiar uczestniczenia w festiwalu”, w niniejszym tomie.
[27] A. Davis, A. Martin, R. Gordon, Festival place or place of festival? The role of place identity and attachment in the festival environment, [w:] AM2014 – Marketing dimensions. People, places and spaces (47th Academy of Marketing Conference), 7–10 July 2014, Academy of Marketing, Helensburgh 2014, s. 5, [online:] https://marketing.conference-services.net/resources/327/4002/pdf/AM2014_0243_paper.pdf [dostęp: 11.01.2021].
[28] Por. M. Piotrowski, „Przestrzeń Nocy Kultury”, w niniejszym tomie.
[29] Narracja jako metoda badania treści komunikatów wizualnych (i stopnia zrozumienia przez odbiorców oraz ich mocy perswazyjnej) stosowana jest głównie w badaniach nad reklamą wizualną. Przyświeca jej dewiza uzasadniająca stosowanie tego typu komunikatów w marketingu, że sprzedaje się nie produkt, ale opowieść/narrację (i często z nią związane emocje). Por. S. Clara, B. Babosa, People make places, what do stories do? Applying digital storytelling strategies to communicate the identity of cities and regions, [w:] L.C. Mihăeş, R. Andreescu, A. Dimitriu (red.), Handbook of research on contemporary storytelling methods across new media and disciplines, IGI Global, Hershey PA 2021; K. Fog i in., Storytelling branding in practice, Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg 2005; T.R. Kellams, The mind the narrative and the city. How narratives of space make place in cognitive maps, Kansas State University, Kansas 2017; C. Painter i in., Reading visual narratives. Image analysis in children’s picture books, Equinox Publishing Ltd., Sheffield, Bristol 2012.
[30] J. Peters, M.E. Krasny, R.C. Stedman, Development of ecological place meaning in New York City, „The Journal of Environmental Education” 2015, vol. 46, nr 2. DOI: 10.1080/00958964.2014.999743
[31] C. Paolucci, Cognitive semiotics. Integrating signs, minds, meaning and cognition, Springer Nature, Switzerland AG 2021, s. 113.
[32] Por. J.M. Rickly-Boyd, The tourist narrative, „Tourist Studies” 2010, vol. 9, nr 3. DOI: 10.1177/1468797610382701
[33] Por. J. Peters, M.E. Krasny, R.C. Stedman, Development…
[34] Uwaga ta ma ogólniejszy wymiar i dotyczy metodologii wizualnej w ogóle. W odniesieniu do etnografii wizualnej por. S. Pink, Uruchamiając etnografię wizualną. Wytwarzanie szlaków, miejsc i obrazów, [w:] M. Frąckowiak, K. Olechnicki (red.), Badania wizualne w działaniu. Antologia tekstów, przeł. Ł. Rogowski, Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2011.
[35] W. Propp, Morfologia bajki, przeł. W. Wojtyga-Zagórska, Książka i Wiedza, Warszawa 1976.
[36] Zebrane przez zespół dane rysunkowe są częściowo zinterpretowane (głównie kategorialnie – poprzez kodowanie na różnym poziomie) i mogą być podstawą dla różnych badań. Tutaj służą tylko do szczegółowszej ilustracji sposobu rozumienia miejsca Nocy w kontekście ogólniejszego problemu rozważań, jakim jest pojęcia miejsca. Stąd pobieżność przedstawianych analiz tych danych nawet w odniesieniu do wybranego zakresu problemowego.
[37] Jeśli nie zaznaczam inaczej, przywoływane wyniki analiz dotyczą materiału zebranego w czasie festiwalu (N = 108).
[38] Na podstawie wyników analiz eksploracyjnych przeprowadzonych przez zespół badawczy (nieopublikowanych). W pierwszej kolejności analizy dotyczyły zawartości przedstawieniowej rysunków. Poszczególne narysowane obiekty zostały zaklasyfikowane do odpowiednich kodów i kategorii metodą zero-jedynkową („zawiera dany obiekt / przynależy do danej kategorii” – „nie zawiera / nie przynależy”). Następnie, w oparciu o wyniki analiz ilościowych sformułowaliśmy zestaw roboczych hipotez dotyczących treści doświadczeń uczestników festiwalu. Hipotezy te były udoskonalane przy pomocy jakościowych analiz przeprowadzanych na podzbiorach rysunków.
[39] Por. T. Triapitsyna, „Czuła jest noc: rola nocy w doświadczeniach uczestników festiwalu Noc Kultury” w niniejszym tomie.
[40] Por. M. Piotrowski, „Przestrzeń Nocy Kultury”, w niniejszym tomie.
[41] R.M. Bleam, Unbounded place meanings and embodied place identities for conservation volunteers in Scottsdale, „Journal of Environmental Psychology” 2018, vol. 56. DOI: 10.1016/j.jenvp.2018.03.002
[42] M. Saar, H. Palang, The dimensions…, s. 6.
[43] S. Menin, Introduction, [w:] tejże (red.), Constructing place. Mind and matter, Routledge, New York 2003, s. 1.
[44] Tamże, s. 1; por. A. Rapaport, A critical look at the concept „place”, [w:] R.P.B. Singh (red.), The Spirit and power of place. Human environment and sacrality, Banaras Hindu University Press, Varanasi 1994.
[46] A. Rapaport, Cultural and the urban order, [w:] J. Agnew, J. Mercer, D. Sopher (red.), The city in cultural context, Allen and Unwin, London 1984.
[47] M. Saar, H. Palang, The dimensions…, s. 5.
[48] A. Clark, D.J. Chalmers, The extended mind, „Analysis” 1998, vol. 58. DOI: 10.1093/analys/58.1.7; R.A. Wilson, Boundaries of the mind. The individual in the fragile sciences. Cognition, Cambridge University Press, Cambridge 2004; R.A. Wilson, Meaning making and the mind of the externalist, [w:] R. Menary (red.), The extended mind, MIT Press, Cambridge, MA, 2008; R.D. Rupert, Cognitive systems and the extended mind, Oxford University Press, Oxford 2010; P. Robbins, M. Aydede (red.), The Cambridge handbook of situated cognition, Cambridge University Press, Cambridge 2009.
[49] Wydarzenie festiwalowe (jego epizody) można potraktować jako rodzaj performansu (kolekcję performansów), a jego rezultat jako rodzaj perfomatywu (kolekcję performatywów) wraz z własnościami co do natury i sposobów ustalania ich znaczenia ujmowanego jako rodzaj wiedzy. Rozumienie miejsca na gruncie założeń podejścia performatywnego zakłada również pewną jego hybrydyzację związaną z dynamiką procesu konstruowania systemowego performatywu i różnorodnością jego elementów. Inspiracje do takiej interpretacji można znaleźć w: A. Kołtun, Can knowledge be (a) performative? Perfomativity in the studies of science, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2015.
