Tatiana Aleksandrovna Triapitsyna (specjalista kulturoznawstwa, Samarski Państwowy Uniwersytet; magister socjologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej)
„...tender is the night,
And haply the Queen – Moon is on her throne,
Cluster’d around by all her starry Fays;
But here there is no light...”
John Keats, Ode to a Nightingale
„Nocą wszystkie koty są czarne”
powiedzenie ludowe
Przedstawione w artykule badania sytuują się w obszarze antropologii nocy. Przedstawiam dwa ujęcia nocy: w sensie tradycyjnym oraz noc wielkomiejską. Następnie określam, jaki rodzaj nocy istnieje zwykle w Lublinie i gdzie przebiegają jej granice. Odpowiadam na pytanie, czy i w jakim stopniu Noc Kultury wydłuża okres aktywności w czasie, który zwykle przypada na noc w sensie tradycyjnym. Na koniec przedstawiam wnioski z analiz rysunków wykonanych przez uczestników Nocy Kultury. W efekcie staram się pokazać, że noc odgrywa istotną rolę w ich doświadczeniach związanych z udziałem w festiwalu. W szczególności jedną z istotnych dla badania rysunków stała się kategoria magii.
Słowa kluczowe: antropologia nocy, noc, badania wizualne, wyobraźnia, magia, doświadczenie festiwalowe
Z punktu widzenia współczesnej nauki noc jako przedmiot badań nie jest niczym niezwykłym. Obecnie różne dyscypliny zajmują się relacjami między człowiekiem a nocą. Сhronomedycyna bada wpływ ciemności na psychikę człowieka i jego funkcjonowanie o różnych porach dnia. Nauki historyczne zajmują się tym, jak zmieniały się sposoby radzenia sobie człowieka z ciemnością. Socjologia patrzy na noc w związku z rozwarstwieniem społeczeństwa, badając m.in. zmarginalizowane nocne grupy (członków gangów, osoby świadczące usługi seksualne itp.). Z kolei od momentu ukazania się pracy Thorsteina Veblena Teoria klasy próżniaczej rozpoczęło się zainteresowanie nocą z punktu widzenia socjologii czasu wolnego[1]. Jedną z ostatnich znaczących publikacji na ten temat jest 24/7. Późny kapitalizm i koniec snu Jonathana Crary’ego[2]. W wymienionych tu obszarach dociekań naukowych noc stanowi przede wszystkim kontekst dla właściwej problematyki badań dotyczącej zdrowia i dobrostanu człowieka, struktury społecznej czy przemian systemu gospodarczego.
W ostatnich latach jako odrębna subdyscyplina badań pojawiła się antropologia nocy[3]. Rozwija się ona głównie w krajach Europy Zachodniej i wciąż nie ma ugruntowanej pozycji w świecie nauki. Również w Polsce badania nad nocą są stosunkowo nieliczne. W latach 2011 i 2012 ukazało się rozległe opracowanie dotyczące nocy w literaturze i kulturze, przede wszystkim okresu romantyzmu[4]. Z kolei w wydanej w 2020 roku pracy Miasto w zwierciadle nocy Krystiana Darmacha autor tak opisuje swoją pracę:
Prezentowane teksty to etnograficzne eseje, fenomenograficzne próby zapisywania nocnego oblicza miasta, sondowania miasta po zmierzchu poprzez kategorie pochodzące z rozmaitych dziedzin nauki i kultury, nie zawsze wyrażone wprost, raczej „schowane” jak samo miasto pod nieoczywistą osłoną nocy[5].
W niniejszym artykule traktuję noc jako samodzielny, istotny dla nauki temat badawczy. Odwołując się do dorobku antropologii kulturowej i kulturoznawstwa, przyglądam się samej nocy, sposobom jej postrzegania i doświadczania przez ludzi oraz temu, w jaki sposób noc wpływa na organizację życia społecznego i kulturalnego. Konkretnie przedmiotem moich rozważań jest rola nocy w doświadczeniach uczestników festiwalu Noc Kultury w Lublinie. W toku rozważań staram się odpowiedzieć na szereg pytań dotyczących specyfiki nocy w Lublinie na co dzień oraz w trakcie tego wydarzenia. Na podstawie analiz materiału empirycznego zebranego w czasie festiwalu próbuję dookreślić, na czym polega wpływ nocy na doświadczenia uczestników.
Korzystam z opracowań autorów, którzy zarówno w Polsce, jak i krajach Europy Zachodniej funkcjonują na obrzeżach (jeśli w ogóle) naukowego dyskursu. Są to badacze skupieni wokół cyklu międzynarodowych konferencji zorganizowanych w Moskwie przez Państwowy Instytut Nauk o Sztuce. Moderatorem spotkań oraz redaktorem publikacji pokonferencyjnych jest Evgeniy Dukov[6]. W szczególności opieram się na pracy jednego z rosyjskojęzycznych autorów związanych z tym środowiskiem – „Koncepcji nocy w kulturze miejskiej” Leonida Levina[7]. Autor ten uważa, że wraz z pojawieniem się miast powstała specyficzna postać nocy, różniąca się od postaci nocy przed tym. To oznacza, że miasto spowodowało istotne zmiany w tym, jak ludzie funkcjonują w nocy i jak ją pojmują. Opierając się na jego konceptualizacji nocy oraz wybranych pracach innych autorów, podstawę niniejszego artykułu stanowić będzie rozróżnienie na noc w sensie tradycyjnym i noc wielkomiejską.
Artykuł zaczynam od zagadnień teoretycznych – opisuję dwa ujęcia nocy. Następnie wyjaśniam, jaka noc jest zwykle w Lublinie i gdzie przebiegają jej granice. W następnym rozdziale porównuję te dane z okresem trwania festiwalu, a na koniec przedstawiam wyniki badania roli nocy w doświadczeniach uczestników tego wydarzenia.
Mówiąc o nocy, warto od razu zaznaczyć, co mam na myśli. Czym jest noc? Choć może to wydawać się paradoksalne, podczas pracy nad artykułem w żadnym z przeczytanych przeze mnie tekstów nie zostało jasno określone, czym jest noc, jak gdyby to było oczywiste. W pewnym sensie tak właśnie jest, ale uważam, że należy poświęcić więcej miejsca głównemu przedmiotowi moich badań. Wikipedia podaje definicję: „Noc – część doby, w czasie której Słońce znajduje się poniżej linii horyzontu. Można też ją określić jako okres od zmierzchu do świtu”[8]. To, co w podanej definicji jest najważniejsze, to fakt, iż noc jest zjawiskiem naturalnym. Jej początek i koniec wynika z procesów, na które człowiek nie ma wpływu. W tej definicji w ogóle nie ma człowieka. Noc to czas, kiedy nie ma źródła naturalnego światła (Słońca), a zatem w mniejszym lub większym stopniu panuje ciemność (nie rozważam tutaj tak rzadkich i specyficznych zjawisk, jak zaćmienie czy białe noce). Przedstawiona definicja jest dość precyzyjna, ale czy jest to definicja nocy przyjęta przez autorów piszących o nocy? Wydaje mi się, że nie zawsze. Co oznacza „noc w dużym mieście” i czym różni się od „nocy w małej wiosce”, jeśli Słońce zachodzi wszędzie tak samo?
Najważniejszą cechą nocy, co już zaznaczyłam, jest ciemność. Można tu wprowadzić takie powiązania: noc – brak światła – ciemnośći odwrotnie dzień – światło – jasność. W konsekwencji pojęcie nocy można rozumieć w kategoriach binarnych opozycji. Warto tu podkreślić, że tego typu binarne opozycje są traktowane jako podstawowe dla całościowego postrzegania świata przez człowieka: „[...] zgodnie z koncepcją Claude’a Lévi-Straussa funkcja myślenia na każdym etapie historii ludzkości polega na kategoryzowaniu świata za pomocą binarnych opozycji”[9]. W kulturze dzień i noc to nie tylko znaczniki czasu, to także pewne markery życia, które funkcjonują w opozycjach: światło i ciemność, życie i śmierć, dobro i zło, jawne i ukryte itp.[10] W tym kontekście oczywiste staje się, że noc nie ogranicza się tylko do procesów naturalnych. Człowiek nadaje nocy dodatkowe znaczenia, postrzega noc na swoje sposoby.
Dla niniejszego artykułu kluczowe jest rozróżnienie na pojęcie nocy w sensie tradycyjnym oraz pojęcie nocy wielkomiejskiej. Poniżej dokonuję rekonstrukcji tych dwóch pojęć na podstawie prac L.I. Levina[11] i innych autorów zajmujących się problematyką nocy.
Noc w sensie tradycyjnym
Główny atrybut nocy – ciemność – maskuje, ukrywa, rozmywa kontury rzeczy, nadaje zwykłym przedmiotom inne kształty i po prostu nie pozwala widzieć. Człowiek traci w ciemności główne źródło informacji – około 80% otrzymujemy poprzez kanał wzrokowy[12]. Oznacza to, że jednym z głównych warunków odbierania informacji z otoczenia jest dostęp do światła. Brak światła to brak informacji. W tym kontekście potrzeba światła wydaje się jak najbardziej naturalna i prosta – to jest potrzeba dostrzegania tego, co się robi, oraz tego, co jest w pobliżu.
Jednak przez setki lat człowiek dysponował ograniczonymi sposobami radzenia sobie z ciemnością. „Świeczniki, które dominowały przez wiele stuleci, pozwalały tylko poczuć ciemność, ale nigdy nie były w stanie jej rozproszyć, pokonać”[13]. Noc była czasem, który trzeba „wywalczyć ogniem”[14], ogniem, który należało utrzymywać, chronić przed deszczem i wiatrem, który mógłby przyczynić się do rozniecenia pożaru.
To sprawiło, że w przeszłości człowiek najczęściej rezygnował z aktywności w nocy. Gospodarka, która opierała się na przyrodzie, też dyktowała swoje reguły. Zbieractwo, łowiectwo, hodowla bydła, uprawa roli, rybołówstwo – wszystkie te aktywności podlegają rytmom natury, związanym również z trybem czuwania i odpoczynku[15] (nie można wypasać owiec w nocy, kiedy śpią). Tylko w określonych przypadkach łowiectwo i rybołówstwo było bardziej efektywne w nocy niż za dnia, co wynikało z faktu, że niektóre zwierzęta (ryby) są aktywne nocą. Niemniej nawet w takich okolicznościach myśliwi szukali światła księżyca.
Jakie cechy w takiej sytuacji przybiera noc? Nocne poczucie nieznanego, wynikające z ograniczenia dostępu do informacji poprzez kanał wzrokowy, tworzy przestrzeń, a strach jako pierwszy ją wypełnia[16]. Tam, gdzie nie wiemy, co jest, może być wszystko. Noc nabiera cech niebezpiecznych: staje się czasem upiorów, wilkołaków, zmor itp. Jednak strach nie jest jedynym doznaniem, które przynosi ze sobą noc. Ciemność stwarza przestrzeń nie tylko dla czegoś złego, ale też czegoś niezwykłego, magicznego (jak już pisałam, tam, gdzie nie wiemy, co jest – może być wszystko), jak pisze M. Zueva[17]: „[…] nie tylko poczucie strachu wywołuje noc. Jej tajemniczość zawsze budziła zainteresowanie. Zainteresowanie zaś stanowiło przesłankę do gry wyobraźni”[18]. Wydaje mi się, że „gra wyobraźni” jest tutaj najbardziej odpowiednim określeniem. Jednak trzeba je wyjaśnić. Gra wyobraźni (ros. čăđŕ âîîáđŕćĺíč˙) to utrwalone w języku rosyjskim wyrażenie, wskazujące na rozwiniętą wyobraźnię i zakładające, że wyobraźnia nie podlega całkowicie osobie, do której należy. Dla osoby rosyjskojęzycznej zdanie: „U mnie rozegrała się wyobraźnia” brzmi naturalnie. Nie ma ono odpowiednika w języku polskim, dlatego używam bezpośredniego tłumaczenia z języka rosyjskiego. W języku polskim taki zwrot pojawia się jedynie w nazwie gry fabularnej „Wiedźmin: gra wyobraźni”, wydanej w 2001 roku. Uważam, że to wskazanie na rozwiniętą i „niezależną” od danej osoby wyobraźnię dobrze opisuje specyfikę nocy.
Wreszcie strach to w wielu przypadkach również kwestia wyobraźni, zatem te dwie kategorie są powiązane ze sobą. O związku między strachem a ciekawością (zainteresowaniem) piszą też inni autorzy[19]. Nie oznacza to, że nocna gra wyobraźni zawsze podrzuca przerażające obrazy. W końcu nawet najbardziej niesamowite i magiczne rzeczy mogą straszyć, bo są niezwykłe.
Podsumowując przedstawione tu wątki, noc w sensie tradycyjnym można rozumieć jako tę część doby, w czasie której Słońce znajduje się poniżej linii horyzontu i w której działalność ludzi radykalnie różni się od aktywności dziennej (aktywność się zmniejsza).
Noc wielkomiejska
Jak zauważa L.I. Levin, wraz z rozwojem miast zmienia się sposób funkcjonowania ludzi w nocy, a co za tym idzie – ich sposób postrzegania tej pory doby. Można powiedzieć, że wraz z rozwojem miasta noc się cofa. Dla L.I. Levina granice miasta wyznaczają „przestrzeń kultury totalnej”[20]. To przestrzeń specyficznie miejska, tworzona przez człowieka, niezależna od rytmu natury. Choć można mieć zastrzeżenia co do trafności pojęcia kultury totalnej (w końcu w miastach mamy do czynienia z terenami zielonymi, mieszkają w nich zwierzęta itd.), to najistotniejsze jest spostrzeżenie, że wraz z unowocześnianiem się miast powstaje nowy typ organizacji życia społeczeństwa.
Kluczowe dla zarysowanych tu zmian są technologie, które pozwoliły na skuteczne i bezpieczne radzenie sobie z ciemnością. Obecnie ciemność staje się dobrem poszukiwanym, a nie zwalczanym. Dla przykładu w 2001 roku powstał międzynarodowy program „Ciemne niebo” – Dark Sky Places. Program ten ma na celu ochronę zwierząt i ludzi przez racjonalne planowanie oświetlenia oraz tworzenie ciemnych stref w parkach i na obszarach chronionych. Skala problemu jest tak duża, że powstało nawet specjalne określenie – mowa tu o „zanieczyszczeniu świetlnym”.
Wraz z rozwojem technologii ludzka aktywność w coraz mniejszym stopniu zależy od rytmu natury: „uwalniając się od rytmów natury, cykliczny czas kultury tradycyjnej stopniowo się prostuje”[21]. Miasto „wydłuża” czas jasności, a co za tym idzie, w przeciwieństwie do nocy w sensie tradycyjnym, w nocy wielkomiejskiej zmiana trybu aktywności jest coraz mniej zauważalna. Zarazem mieszkańcy miast zaczynają traktować czas jako cenny, ciągle poszukiwany zasób. Jest to kolejny powód, dla którego w miastach noc staje się źródłem dodatkowego czasu na aktywność[22].
Najpierw w porze nocnej odbywał się szereg aktywności zawodowych (zmiany w fabrykach) oraz rozrywkowych, jednak po tym zaczęły rozwijać się inne rodzaje aktywności: robienie zakupów, leczenie zębów, fitness itp. Działalność w nocy stała się tak intensywna, że pojawiło się nowe stanowisko – nocny burmistrz miasta (czasami mogło to być całe biuro burmistrza lub specjalny wydział w administracji miasta). Okazało się bowiem, że biznes nocny może generować znaczną cześć dochodów z podatków, więc nie należało zostawić go bez uwagi i wsparcia. Takie „nocne administracje” istnieją obecnie w Amsterdamie, Nowym Jorku, Tuluzie, Paryżu, Berlinie, a nawet w niewielkim Mannheimie. Nocni burmistrzowie zajmują się problemami związanymi z gospodarką nocną, kulturą nocną, bezpieczeństwem, atrakcyjnością turystyczną.
Czy takie przeobrażenia życia nocnego całkowicie wypierają strach? Nie do końca. Połączenie ciemności i strachu pozostaje w kulturze; wykorzystuje się je choćby w filmach czy literaturze. Nawet obecnie wiele horrorów opiera się na tym głęboko zakorzenionym strachu: jeśli na dworze jest ciemno, do tego droga jest opuszczona, w pobliżu jest las i zepsuje się samochód, to już wiemy, że zaraz zrobi się strasznie. Łatwiej uwierzyć, że czeka nas coś złego w ciemności niż w świetle dnia. Ponadto, oprócz strachu „mistycznego” (przed upiorami, wilkołakami i zmorami), pozostaje realny strach przed przestępcami, którzy chętnie korzystają z możliwości ukrycia się w ciemności. Również „mistyczny” strach nie znika do końca i zawsze w ciemności można na chwilę „zobaczyć” coś, co okazuje się być zwykłą rzeczą.
Jednocześnie poszerza się gra wyobraźni – noc staje się czasem poetów, miłości, refleksji na ważne tematy. W tym sensie dzień nie sprzyja takim aktywnościom. Tutaj chcę dodać jeszcze jedno: ciemność i światło są również tworzywem dla różnej twórczości, świadomej bądź nie. Ciemność to idealna oprawa dla światła. Co to znaczy? O wiele bardziej interesujące jest patrzenie na ogień w ciemności, wtedy jest przytulniej, intymniej. To dotyczy też gwiazd na niebie; korzystają z tego również twórcy neonów, architekci planujący nocne oświetlenie budynków, muzycy na koncertach, cyrkowcy itd. To także przyczynia się do gry wyobraźni.
Można przytoczyć interesujący i dość prozaiczny przykład, który z jednej strony ilustruje to, jak ciemność ukrywa pewne rzeczy, z drugiej zaś to, jaki efekt może dawać światło w nocy. Olga Brednikova i Oksana Zaporozhets badały specyfikę nowej dzielnicy mieszkaniowej Sankt Petersburga o nazwie „Parnas”[23]. Znajduje się ona daleko od centrum, a życie w niej nie należy do komfortowych. Przestrzeń jest gęsto zabudowana wieżowcami, pośród których hula wiatr. Odczuwalna jest atmosfera znużenia i rozczarowania. Jednak autorki odkrywają, że pora nocna staje się dla mieszkańców sposobem na przezwyciężenie niedoskonałości tego miejsca. Wielość świateł wieżowców w nocy tworzy urok Nowego Jorku (sami mieszkańcy tak mówią – „nasz Nowy Jork”), a ciemność maskuje oczywiste problemy (brak infrastruktury, chaotyczność zabudowy, ogromną liczbę samochodów).
Noc wielkomiejską będę zatem rozumieć jako tę część doby, w czasie której Słońce znajduje się poniżej linii horyzontu i w której tylko niektóre aktywności ulegają zawieszeniu. W przeciwieństwie do nocy w sensie tradycyjnym, w nocy wielkomiejskiej zmiana aktywności jest coraz mniej zauważalna. Miasto „wydłuża” czas aktywności, więc tak naprawdę trudno jest powiedzieć, kiedy zaczyna się noc.
Z powyższych rozważań nie wynika jednak, że pojawienie się nowoczesnych miast całkowicie zastąpiło noc w sensie tradycyjnym nocą wielkomiejską. Noc w sensie tradycyjnym wciąż występuje powszechnie: na wsiach czy w małych i średnich miasteczkach, gdzie po 21.00 często nie można znaleźć otwartego sklepu czy apteki. Jedynie w największych ośrodkach miejskich, jak np. Londyn czy Nowy Jork, można mówić o dominacji nocy wielkomiejskiej. Granica między nocą w sensie tradycyjnym a nocą wielkomiejską nie jest wyraźna.
Przedmiotem rozważań w niniejszym artykule jest rola nocy w doświadczeniach uczestników festiwalu Noc Kultury. Noc Kultury rozpoczyna się w sobotę wieczorem (19.00), a kończy w niedzielę około godziny 2.00. Z badań wynika, że dla uczestników Noc Kultury jest czasem wyjątkowym, pozwalającym odkrywać miasto w nieznanej dotychczas odsłonie i spędzać czas w sposób, który na co dzień nie wydaje się możliwy bądź atrakcyjny[24].
Zanim przejdę do szczegółowych rozważań dotyczących Nocy Kultury, odpowiem na następujące pytania: O jakim typie nocy można mówić w odniesieniu do Lublina? Gdzie w Lublinie przebiega granica między nocą w sensie tradycyjnym a wielkomiejskim? Czy noc w trakcie festiwalu różni się od zwykłej, „codziennej” nocy w Lublinie i w jakim sensie?
W dalszej części pracy przeanalizuję zwykłą noc w Lublinie na podstawie danych działalności branży rozrywkowej. Następnie przejdę do analiz czasu Nocy Kultury i porównania zwykłej nocy w Lublinie z „festiwalową”.
Noc w Lublinie
Jak sygnalizowałam powyżej, ustalenie jednoznacznej granicy pomiędzy nocą w sensie tradycyjnym a nocą wielkomiejską nie jest możliwe. Niemniej dla zaznaczenia okoliczności tego przejścia można odwołać się do godzin, w których funkcjonują obiekty branży rozrywkowej. To właśnie sektor rozrywki był jednym z pierwszych, które przeszły z czasu dnia do czasu nocy.
Aby ustalić, z jakiego typu nocą mamy do czynienia w Lublinie, zidentyfikowałam łącznie 71 lokali zajmujących się rozrywką (restauracje, bary i kluby nocne), znajdujących się w centrum miasta (to jest obszar, na którym odbywa się Noc Kultury i gdzie jest największa liczba takich miejsc). Dla każdego z tych obiektów znalazłam informacje dotyczące godzin zamknięcia w sobotę (co również pokrywa się z datą Nocy Kultury). Dane zebrałam ze stron internetowych tych miejsc oraz serwisów i aplikacji mapowych (takich jak Google Maps i Maps.me). Jeśli pora zamknięcia wypadała pomiędzy pełnymi godzinami, zaliczałam ją do następnej godziny (np. obiekt zamykany o godzinie 22.30 jest uwzględniony w godzinie 23.00). Takich godzin było sześć. Na wykresie nie ma trzech placówek: dwa lokale są otwarte przez całą dobę i jeden do ostatniego gościa. Wyniki analizy przedstawia wykres 1.
Wykres 1. Czas zamknięcia obiektów rozrywkowych w centrum Lublina
Źródło: opracowanie własne
Z przedstawionych danych jasno wynika, że szczyt zamknięć w sobotę przypada w godzinach 23.00–00.00, w tym czasie zamykają się 40% lokali. O północy zamkniętych jest 62% placówek. Kolejne 20% zamyka się w ciągu następnych dwóch godzin.
Warto tu dodać, że w lecie komunikacja miejska w Lublinie przechodzi na tryb nocny o godzinie 23.00[25]. Oznacza to, że od tego momentu, ze względu na spadek liczby pasażerów, zaczynają funkcjonować tylko trzy specjalne linie nocne (zamiast linii dziennych, których jest około 70).
W Lublinie odbywa się też Noc Muzeów o zbliżonej do Nocy Kultury formule czasowej. W 2019 roku jej koniec przypadł na godzinę 00.00 (niektóre placówki zamknęły swoje podwoje już wcześniej)[26]. Dla porównania tego samego dnia w Warszawie niektóre muzea były otwarte do godziny 3.00, a jeden z obiektów – do 5.00[27].
Zachód słońca w czerwcu w Lublinie następuje w godzinach od 20.34 do 20.48[28], w zależności od dnia miesiąca. Dlatego dla wygody przyjmuję 20.40 jako przeciętną godzinę zachodu słońca w Lublinie w czerwcu. Z danych wynika, że w Lublinie istnieje noc w sensie tradycyjnym, która w sobotę zaczyna się około północy (00.00).
Noc Kultury i noc Lublina
Wiemy już, że zwykle w Lublinie istnieje noc w sensie tradycyjnym. Następnym krokiem jest więc udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy Noc Kultury powoduje jej skrócenie, czyli wydłuża czas aktywności?
Poniżej analizuję wydarzenia, które miały miejsce podczas Nocy Kultury w 2019 roku (1/2 czerwca 2019 roku). Zgodnie z informacjami zawartymi w programie festiwal trwał od 19.00 do 2.00[29]. Warto dodać, że Noc Kultury nie zawsze miała ramy od 19.00 do 2.00. Edycje w latach 2007–2017 roku obejmowały wydarzenia, które kończyły się nawet we wczesnych godzinach porannych (np. o 5.00 czy 6.00). Zmiana ram czasowych festiwalu była decyzją organizatora. Według niego to, co działo się po godzinie 2.00, spełniało cele inne niż te postawione wobec Nocy Kultury. Były to przede wszystkim imprezy z muzyką, jedzeniem i piciem, takie jak w każdą inną czerwcową noc w Lublinie. Wobec tego wydłużanie programu festiwalu po 2.00 nie wydawało się zasadne.
W ramach Nocy Kultury 2019 miało miejsce 128 wydarzeń[30]. Rozkład godzin ich rozpoczęcia przedstawia wykres 2. Dla wygody godziny rozpoczęcia, które wypadały pomiędzy pełnymi godzinami, zostały zaliczone do następnej godziny (np. godzina 22.30 jest dopisana do 23.00).
Wykres 2. Godziny rozpoczęcia wydarzeń Nocy Kultury 2019
Źródło: opracowanie własne
Z wykresu wynika, że tylko 3% wydarzeń zaczynało się o 00.00 (po 00.00 nie zaczynało się żadne)[31]. Większość (70%) zaczynała się o 19.00. Można więc powiedzieć, że o 00.00 Noc Kultury już „wygasa”. Oczywiście ten wykres nie pokazuje, ile trwa wydarzenie. Jednak widać, że apogeum wydarzeń przypada na godziny od 19.00 do 22.00.
Przeprowadzone tu analizy Nocy Kultury pozwalają wydzielić trzy przedziały czasowe:
Z powyższej analizy można wyciągnąć następujący wniosek: najwięcej aktywności w Nocy Kultury przypada na czas, gdy w zwykłą sobotę ona też ma miejsce, natomiast spadek aktywności wypada w momencie, gdy również w zwykły dzień rozpoczyna się noc w sensie tradycyjnym – czas, który jest nieaktywny. Noc Kultury nie odbywa się w czasie, który jest dla Lublina nocą w sensie tradycyjnym.
Podsumowaniem powyższych rozważań są dwie tezy: 1) Noc w Lublinie w większości jest nocą tradycyjną, czyli w mieście jest określony czas, gdy Słońce znajduje się poniżej linii horyzontu i w którym działalność mieszkańców Lublina ulega radykalnej zmianie. Ten czas w sobotę zaczyna się o północy; 2) Noc Kultury w większości nie odbywa się w czasie nocy w sensie tradycyjnym. Czas festiwalu pokrywa się z nią w małym stopniu (dwie godziny) i tylko w fazie zakończenia.
Hipoteza, jaką badam, brzmi: Noc jest ważna dla uczestników Nocy Kultury i odgrywa istotną rolę dla ich wyobraźni.
Za materiał do moich badań posłużyły rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku. Dodatkowo dla porównania korzystałam też z rysunków zebranych w jednym zwykłym dniu (nie w czasie jakiegoś wydarzenia) na lubelskim Starym Mieście. W kolejnych akapitach przedstawiam szczegółowe informacje dotyczące organizacji i metodologii badań.
Podczas Nocy Kultury w 2019 roku miejscem, w którym koncentrowała się większość instalacji i wydarzeń spójnych z tematem przewodnim festiwalu, stała się ulica Olejna. Jest to niewielka i dość rzadko uczęszczana ulica na Starym Mieście w Lublinie. Olejna była specjalnie wyróżniona na mapie w programie festiwalu. Na tej ulicy zostało zorganizowane stanowisko badawcze – stół z miejscami do siedzenia. Od 18.00 do około 0.30[32] stale obecne były przy nim dwie osoby, które zachęcały do stworzenia rysunków w odpowiedzi na hasło „Narysuj swoją Noc Kultury”. Osoby te należały do zespołu badawczego (wśród nich znalazła się autorka tego tekstu). Nigdzie nie było wskazane, że rysunki posłużą do badań. Do rysowania przeznaczono białe kartki A4 i ołówki.
Dobór próby był ochotniczy. Łącznie zebrano i wykorzystano do analiz 188 rysunków. Zakładaliśmy, że będą one interesującym źródłem danych oraz, w odróżnieniu od fotografii, bardziej selektywnie pokażą, co w Nocy Kultury jest ważne dla jej uczestników. Choć zawsze jest możliwość dokonania wyboru tego, co fotografować i jaka ma być perspektywa, to zdjęcie nadal jest aktem dość wiernego odzwierciadlenia rzeczywistości. Na przykład, jeżeli teraz jest noc, to nie mogę zrobić zdjęcia, na którym jest słońce. Podobnie nie mogę na jednej fotografii umieścić dwóch instalacji z Nocy Kultury, jeśli znajdują się one w większej odległości (chyba, że zrobię kolaż). Pod tym względem to, co ludzie rysują, nie jest przypadkowe – dokonują wyboru, uwieczniając dokładnie to, a nie coś innego. Z tego powodu rysunki są odpowiednim materiałem do mojego badania nocy: zakładam, że jeżeli uczestnicy festiwalu przedstawiają noc, to znaczy, że jest ona dla nich ważna.
Jako materiał porównawczy wykorzystałam zbiór rysunków zebranych w zwykły dzień lata (nie podczas Nocy Kultury czy innego festiwalu). Na jednej z najbardziej uczęszczanych ulic Starego Miasta (ulicy Grodzkiej) zorganizowano stanowisko podobne do festiwalowego. Inspiracją do rysunku było hasło „Narysuj swoje Stare Miasto”, dobór próby był ochotniczy. Do dyspozycji były także kartki A4 i ołówki jednego koloru. Liczba zebranych prac wyniosła 61.
W odniesieniu do rysunków zebranych w trakcie Nocy Kultury postawiłam następujące pytania: 1) Jak można zdefiniować noc na rysunkach?; 2) Jak jest przedstawiona noc na rysunkach?; 3) Czym różną się rysunki z nocą i bez nocy?
Jak można zdefiniować noc na rysunkach?
W badaniu przyjęłam, że noc jest obecna na rysunku, jeżeli pojawia się chociaż jeden z obiektów: księżyc, gwiazda/y, które nie są częścią innego obiektu (np. gwiazda na szczycie kościoła nie jest uznawana za oznakę nocy), ciemność/mrok, napis, że jest noc (nie uwzględniając napisów Noc Kultury).
Do badania wykorzystano 188 rysunków zebranych w czasie festiwalu. Wśród nich noc pojawia się na 84 (45%). Można więc uznać, że noc jest ważnym elementem doświadczenia Nocy Kultury.
Jak na rysunkach przedstawiona jest noc?
Analizując rysunki (84 rysunki) pod względem tego, jak jest przedstawiona noc, wyodrębniłam cztery kategorie, którym nadałam następujące nazwy:
Kategoryzacja jest rozłączna, czyli każdy rysunek należy tylko do jednej kategorii. Dalej po kolei omawiam każdą kategorię.
Kategoria noc w opozycji (noc i dzień) obejmuje pięć rysunków (6%), które przedstawiają jednocześnie dzień i noc. Przy tym dwie pory doby są przedstawione w opozycji – mogą być podzielone nawet linią. Jeden z takich rysunków zamieszczam niżej.
Rysunek 1. Rysunek przedstawiający dzień oraz noc
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Może to wydawać się niezrozumiałe: dlaczego ludzie rysują dzień i noc jednocześnie? Jeżeli jednak wrócimy do tego, co pisałam o binarnych opozycjach w postrzeganiu świata, to rysunki mogą być tego ilustracją. Innymi słowy na rysunkach ludzie odtwarzają jedną z najbardziej fundamentalnych opozycji, która leży u podstaw postrzegania świata – opozycję dzień–noc. Oznacza to, że myślenie o nocy (lub, jak w tym przypadku, rysowanie nocy) automatycznie wywołuje skojarzenie z tym, co jest jej przeciwieństwem.
W kategorii noc pośrednio mieszczą się rysunki, na których występuje napis o niej informujący (nie uwzględniając napisów Noc Kultury). Niektóre napisy mówią o nocy wprost; inne zawierają treść, która o tym świadczy.
W trzech przypadkach (4%) napisy mówią też o wyjątkowości danej nocy, jej niepowtarzalności: pierwszy raz widzę, żeby było tu tyle światła!; kwiat jednej nocy; O jeju znowu czekać / tak długo / 356 lub 366 dni / na tą 1 noc. Pierwszy z przywołanych przykładów nie zawiera słowa „noc”. Jednak, żeby docenić ilość światła i zobaczyć je, potrzebna jest ciemność, a na podstawie tego można założyć, że dla autora rysunku trwa noc. Z kolei poczucie straty, wynikające z tego, że noc nieuchronnie się kończy, jest z jednej strony przykrym uczuciem, z drugiej zaś – właśnie ono nadaje tej nocy cech wyjątkowości, niepowtarzalności. To znajduje odzwierciedlenie we wnioskach z innych badań, z których dowiadujemy się, że uczestnicy Nocy Kultury postrzegają jej czas jako wyjątkowy: niecodzienny, świąteczny, jedyny w swoim rodzaju[34].
W odniesieniu do następnych dwóch kategorii chciałabym od razu poczynić rozróżnienie. Noc w kolażu to rysunki, które przedstawią zbiór różnych obiektów, w tym obiektów nocnych. Noc jako część krajobrazu to zaś noc przedstawiona w całościowej kompozycji. Poniżej przedstawiam porównanie rysunków z obydwu kategorii.
Rysunek 2. Rysunek z kategorii noc w kolażu
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 3. Rysunek z kategorii noc jako część krajobrazu
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Kolaż to rysunek sklejony z różnych obiektów. Oprócz elementów wskazujących na obecność nocy na tych rysunkach są przedstawieni także ludzie, budynki, obiekty Nocy Kultury, napisy itd. Na niektórych rysunkach wskaźnik nocy (np. księżyc lub/i gwiazdy) jest większy niż inne obiekty (chodzi o wielkość fizyczną), jednak na większości rysunków obiekty nocne są porównywalne z innymi. Odbieram tę kategorię rysunków jako zbiór opowiadań o wrażeniach podczas festiwalu, gdzie noc może nie jest najważniejsza, ale pozostaje zauważalna.
Z kolei rysunki z kategorii noc jako część krajobrazu zawierają różne elementy przedstawione w całościowej kompozycji. W następnych akapitach analizuję, na ile ważne jest wskazanie pory doby na wszystkich rysunkach, które przedstawiają krajobrazy.
Ze wszystkich rysunków z Nocy Kultury (188) 113 można odnieść do kategorii krajobraz (z nocą i bez). Z kolei spośród tych 113 noc jest przedstawiona na 63 (56%), słońce zaś jako oznaka dnia na 6 (5%). 44 rysunki (39%) nie wskazują pory doby.
W tym miejscu dla porównania odniosę się do zbioru rysunków pod hasłem „Narysuj swoje Stare Miasto”. Jak wynika z przeprowadzonych analiz, wszystkie rysunki z tego zbioru przedstawiały krajobrazy. Oczywiście to porównanie ma swoje ograniczenia – hasła, w odpowiedzi na które powstały rysunki, są różne. Mimo to pomiędzy tymi zbiorami rysunków istnieją też ważne związki: 1) Oba zbiory zawierają rysunki z krajobrazami (ze zbioru rysunków z Nocy Kultury wybieram tylko rysunki przedstawiające krajobrazy; ze zbioru pod hasłem „Narysuj swoje Stare Miasto” wszystkie rysunki przedstawiają krajobrazy); 2) Oba zbiory rysunków zostały zebrane na Starym Mieście; 3) Oba hasła, choć różne, odnoszą się do przestrzeni Starego Miasta (Noc Kultury faktycznie odbywa się na Starym Mieście, a drugi zbiór był odpowiedzią na hasło, które zawiera w sobie nazwę „Stare Miasto”). W rezultacie zasadne wydaje się przeanalizowanie, jak często przy rysowaniu krajobrazu ludzie wskazują porę doby.
Jak już pisałam, w zbiorze rysunków z Nocy Kultury z krajobrazami pora doby została przedstawiona na 61% rysunków (noc na 56%). Z kolei ze wszystkich rysunków pod hasłem „Narysuj swoje Stare Miasto” (łącznie 61; na wszystkich są krajobrazy) tylko 8 zawiera znacznik czasu (13%). Można to uznać za kolejny argument, że pora doby jest ważna dla uczestników festiwalu.
Czym różnią się rysunki z nocą i bez nocy?
Z badań z 2018 roku wynikało, że przeprowadzenie festiwalu nocą jest ważne dla uczestników, ponieważ jest to czas „bardziej tajemniczy, magiczny niż dzień”[35]. Ten wniosek stanowił punkt wyjścia analizy kategorii magia również na rysunkach.
Magią zajmuje się głównie antropologia kultury, przez którą jest rozumiana jako obrzęd, metoda oddziaływania nadprzyrodzonego, oparta na błędnych interpretacjach reguł świata. Dokładna, współczesna definicja magii brzmi następująco:
Magia to rodzaj świadomości społecznej, zespół wierzeń, przekonań, poglądów, a także praktyk i technik postępowania, składających się na system oparty na przekonaniu, iż dzięki ściśle określonym działaniom i zabiegom istnieje możliwość opanowania sił nadprzyrodzonych lub zyskania sobie ich przychylności, zdobycia kontroli nad biegiem wydarzeń, losem, przeznaczeniem, naturą, poczynaniami i uczuciami innych ludzi[36].
W przedstawionych tu analizach skupiam się na tym elemencie definicyjnym, który mówi o siłach nadprzyrodzonych. Przyjmuję, że na rysunkach magia występuje pod postacią nadzwyczajnych zjawisk oraz wydarzeń niemożliwych lub prawie niemożliwych. Jak w kontekście tej definicji konkretnie przejawia się magia na rysunkach? Zaliczyłam do magii, na przykład, latającego kota, jednorożca, psa siedzącego na huśtawce.
Rysunek 4. Rysunek z kategorii magia
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 5. Rysunek z kategorii magia
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Rysunek 6. Rysunek z kategorii magia
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Pod względem obecności kategorii magia analizowałam 183 rysunki ze zbioru zebranego podczas Nocy Kultury (5 rysunków, które zawierały jednocześnie dzień i noc, zostało wyłączonych z analiz). Rysunki analizowałam w dwóch kategoriach: magia i noc.
Tabela 1. Kategoria magii i nocy na rysunkach (+ oznacza, że kategoria występuje; – oznacza, że kategoria nie występuje).
|
|
Noc + |
Noc – |
|
Magia + |
34 rysunki |
15 rysunków |
|
Magia – |
45 rysunków |
89 rysunków |
Źródło: opracowanie własne
Ogółem 79 rysunków przedstawia noc. Kategorię magia zawiera 34 (43%). Z kolei spośród rysunków, na których nie ma nocy (104 rysunki), jedynie 15 przedstawia magię. Oznacza to, że magia pojawia się na 14% rysunków bez nocy. Z tego wynika, że rysunki z nocą zawierają magięniemal trzy razy częściej niż rysunki bez nocy.
Jednym z interesujących przejawów magii na rysunkach jest magiczny obraz samej nocy, a dokładnie ożywienie nocy. Na takich rysunkach pojawia się np. księżyc w wersji antropomorficznej – z twarzą, rękami, szlafrokiem itp. Takich rysunków jest 11 (to 13% ze wszystkich rysunków z nocą).
Księżyce z twarzami wyrażają emocje. Najczęściej jest to zadowolenie (księżyce uśmiechają się na 9 rysunkach); na jednym rysunku twarz wyraża spokój, a na innym nawet nieco bardziej subtelne odczucie – podziw i rozczulenie, czyli delikatne, ciepłe uczucia (por. rysunek 7).
Rysunek 7. Księżyc wyrażający podziw i rozczulenie
Źródło: rysunki zebrane podczas Nocy Kultury w 2019 roku
Żywy obraz nocy tworzony przez uczestników jest przyjemny i przyjazny, nie jest niebezpieczny. Strach, który jest kojarzony z ciemnością, na tych rysunkach jest nieobecny. Noc jest tu pozbawiona wszelkich negatywnych aspektów i przedstawiona jako żywy, magiczny uczestnik całej imprezy. To odsyła nas do pierwszych słów tego artykułu – „czuła jest noc”. Taki właśnie obraz nocy jest przedstawiony na rysunkach zebranych w czasie festiwalu.
Obecnie badania nocy, którymi zajmują się nauki o kulturze, nie są czymś nowym i niezwykłym. Założenia pojęciowe, leżące u podstaw niniejszego artykułu, oparłam na koncepcjach przedstawionych przez rosyjskich naukowców w ramach serii konferencji poświęconych nocy. Podstawę mojej pracy stanowiło rozróżnienie pomiędzy nocą w sensie tradycyjnym i nocą wielkomiejską. Z przeprowadzonych analiz wynika, że w Lublinie istnieje noc w sensie tradycyjnym i w sobotę zaczyna się ona o północy. Okazuje się, że Noc Kultury nie przedłuża aktywności i jest wpasowana w rytm życia miasta – festiwal faktycznie wygasa w momencie, gdy na co dzień w Lublinie zaczyna się noc w sensie tradycyjnym.
Sama noc jest ważna dla uczestników festiwalu. Przedstawiają ją oni na różne sposoby na swoich rysunkach. Na rysunkach z nocą kategoria magii pojawia się trzy razy częściej, sam obraz nocy jest zaś przyjemny i pozbawiony negatywnych cech, a mianowicie strachu i niebezpieczeństwa. Moim zdaniem wszystko to świadczy nie tylko o tym, że noc jest ważna dla uczestników festiwalu, ale także, że odgrywa istotną rolę dla ich wyobraźni.
Tatiana Aleksandrovna Triapitsyna (Specialist in cultural studies, Samara State University; MA in sociology, Maria Curie-Skłodowska University)
Abstract
The study described in the article is situated in the area of anthropology of night. I present two conceptions of night: night in the traditional sense and the concept of night in the metropolis. Next, I determine which kind is usually represented by the night in Lublin and where its boundaries lie. I address the question whether and to what extent Night of Culture stretches the period of activity into the hours of the “traditional” night. Finally, I present the results of an analysis of a corpus of drawings made by the participants of Night of Culture. I come to the conclusion that night plays an important role in the experience of the festival. The category that turned out to be analytically salient in examining the drawings was that of magic.
Keywords: anthropology of night, night, visual analysis, imagination, magic, festival experience
Przy pozycjach bibliograficznych dostępnych wyłącznie w języku rosyjskim podaję oryginalny zapis bibliograficzny oraz własne tłumaczenie na język polski.
[1] T. Veblen, Teoria klasy próżniaczej, przeł. J. Frentzel-Zagórska, Wydawnictwo Muza, Warszawa 2008.
[2] J. Crary, 24/7. Późny kapitalizm i koniec snu, przeł. D. Żukowski, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2015.
[3] Por. J. Galinier i in., Anthropology of the night: cross-disciplinary investigations, „Current Anthropology” 2010, vol. 51, nr 6; B. Schnepel, E. Ben-Ari, Introduction: „When Darkness Comes...”. Steps toward an Anthropology of the Night, „Paideuma: Mitteilungen zur Kulturkunde” 2005, vol. 51. Oprócz tego, przy Centrum Badań Antropologii i Socjologii Porównawczej (Laboratoire d’ethnologie et de sociologie comparative – LESC) istnieje grupa badawcza „Antropologia nocy”, w ramach której organizowana jest coroczna konferencja i powstają publikacje (w języku francuskim).
[4] J. Ławski, K. Korotkich, M. Bajka (red.), Noc: symbol, temat, metafora. T. 1. Wokół straży nocnych Bonawentury, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2011; J. Ławski, K. Korotkich, M. Bajka (red.), Noc: symbol, temat, metafora. T. 2. Noce polskie, noce niemieckie, Wydawnictwo Uniwersyteckie Trans Humana, Białystok 2012.
[5] K. Darmach, Miasto w zwierciadle nocy, Wydawnictwo UŁ, Łódź 2020, s. 10.
[6] Konferencje „Noc jako fenomen kulturoznawczy” zostały zorganizowane w latach 2003, 2005, 2009, 2011 w Moskwie.
[7] Л.И. Левин, Концепт ночи в городской культуре, [в:] Ночь: Ритуалы, искусство, развлечения. Глубины темноты, Е.В. Дуков (ред.), ЛЕНАНД, Москва 2009 [L.I. Levin, Koncepcja nocy w kulturze miejskiej, [w:] E.V. Dukov (red.), Noc: rytuały, sztuka, rozrywka. Głębie ciemności, Lenand, Moskwa 2009]. Przy pozycjach bibliograficznych dostępnych wyłącznie w języku rosyjskim podaję oryginalny zapis bibliograficzny oraz własne tłumaczenie na język polski.
[8] Noc, hasło w Wikipedii, [online:] https://pl.wikipedia.org/wiki/Noc [dostęp: 26.04.2021].
[9] Т.Г. Стефаненко, Этнопсихология [T.G. Stefanenko, Etnopsychologia], [online:] https://psy.wikireading.ru/12705 [dostęp: 26.04.2021].
[10] Л.И. Левин, Концепт..., с. 18. [L.I. Levin, Koncepcja..., s. 18].
[11] Л.И. Левин, Концепт... [L.I. Levin, Koncepcja...].
[12] А.М. Сиюхова, Проблематика концепта ночи в дискурсе научного анализа, «Человек и культура» 2013, № 1 [A.M. Siyukhova, Problematyka pojęcia nocy w dyskursie analizy naukowej,
„Człowiek i Kultura” 2013, nr 1] DOI: 10.7256/2306-1618.2013.1.192
[13] Е.В. Дуков, Ночь как ритуал, [в:] Е.В. Дуков (ред.), Ночь: Ритуалы, искусство, развлечения. Глубины темноты, ЛЕНАНД, Москва 2009, с. 8 [E.V. Dukov, Noc jako rytuał, [w:] E.V. Dukov (red.), Noc: rytuały, sztuka, rozrywka. Głębie ciemności, Lenand, Moskwa 2009, s. 8].
[15] Л.И. Левин, Концепт..., с. 24. [L.I. Levin, Koncepcja..., s. 24].
[16] Е.В. Дуков, Ночь..., с. 9. [E.V. Dukov, Noc…, s. 9].
[17] W źródle nie podano pełnego imienia autorki.
[18] М.Ю. Зуева, Ночи черные, [в:] Е.В. Дуков (ред.), От заката до рассвета: Ночь как культурологический феномен, Дмитрий Буланин, Санкт-Петербург 2005, с. 205. [M.Iu. Zueva, Noce czarne, [w:] E.V. Dukov (red.), Od zmierzchu do świtu. Noc jako fenomen kulturoznawczy, Dmitry Bulanin, Sankt Petersburg 2005, s. 205].
[19] Е.В. Дуков, Ночь... [E.V. Dukov, Noc...]; А. М. Сиюхова, Проблематика... [A.M. Siyukhova, Problematyka...].
[20] Л.И. Левин, Концепт..., с. 23. [L.I. Levin, Koncepcja..., s. 23].
[23] О.Е. Бредникова, О.Н. Запорожец, Ветер, усталость и романтика ночи (об особенностях новых жилых массивов), «Laboratorium» 2016, № 8(2) [O.E. Brednikova, O.N. Zaporozhets, Wiatr, zmęczenie i romantyka nocy (o cechach nowych dzielnic mieszkaniowych), „Laboratorium” 2016, nr 8(2)], [online:] https://cyberleninka.ru/article/n/vetep-ustalost-i-romantika-nochi-ob-osobennostyah-novyh-
-zhilyh-massivov [dostęp: 26.04.2021].
[24] Por. M. Lipowski, A. Sędłak, Publiczność Nocy Kultury w niniejszym tomie.
[25] https://ztm.lublin.eu/pl/aktualnosci/funkcjonowanie-komunikacji-miejskiej-podczas-nocy-kultury.html [dostęp: 26.04.2021].
[26] Historia.org.pl, Noc Muzeów w Lublinie 2019. Zobacz tegoroczny program, [online:] https://historia.org.pl/2019/01/03/noc-muzeow-w-lublinie-2019-zobacz-tegoroczny-program/ [dostęp: 26.04.2021].
[27] Program Nocy Muzeów 2019 w Warszawie, [online:] http://www.um.warszawa.pl/nocmuzeow/files/NocMuzeow-program2019.pdf [dostęp: 26.04.2021].
[28] https://kalendarz.livecity.pl/wschod-slonca/czerwiec-2019/Lublin [dostęp: 26.04.2021].
[29] Program Nocy Kultury 2019, [online:] https://nockultury.warsztatykultury.pl/wp-content/uploads/2019/05/noc-kultury-program-2019.pdf [dostęp: 23.04.2021].
[31] Trzeba zaznaczyć, że niektóre wydarzenia miały własny program z kilkoma punktami. Punkty te nie są liczone jako oddzielne wydarzenia.
[32] Początkowo zbieranie rysunków miało odbywać się do 2.00, czyli do końca Nocy Kultury. Jednak w rzeczywistości okazało się, że po 00.00 liczba uczestników festiwalu zaczęła gwałtownie spadać, aż po 30 minutach dalsza praca stanowiska nie miała sensu, bo już nie było ludzi. To kolejny argument przemawiający za tym, że po północy Noc Kultury „wygasa”.
[33] Tu i dalej procent od całości rysunków z nocą.
[34] A. Kołtun, Wpływ Nocy Kultury na sposoby postrzegania i użytkowania przestrzeni miejskiej. Najważniejsze wnioski z badania przeprowadzonego w 2018 r., Warsztaty Kultury, Lublin 2019, [online:] https://www.warsztatykultury.pl/wp-content/uploads/2018/02/Wp%C5%82yw-Nocy-Kultury-na-sposoby-postrzegania-i-u%C5%BCytkowania-przestrzeni-miejskiej.pdf [dostęp: 26.04.2021].
[36] K. Olechnicki, P. Załęcki, Magia, hasło w: Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffiti, Toruń 1997, s. 118.
