Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie został powołany 23 października 1944 roku dekretem PKWN. Pierwszym rektorem Uczelni mianowano prof. Henryka Raabego. Z powodu problemów lokalowych w Lublinie, przez kilka pierwszych lat zajęcia odbywały się m.in. w pomieszczeniach Gimnazjum Państwowego im. Staszica przy Al. Racławickich 30. UMCS początkowo składał się z czterech wydziałów: Przyrodniczego (później Wydział Matematyczno-Przyrodniczy), Rolnego, Weterynaryjnego i Lekarskiego, zaś od stycznia 1945 r. również Farmaceutycznego. W pierwszym roku akademickim 1944/1945 na Uczelnię przyjęto 980 studentów.
Budynek Gimnazjum im. Staszica, w którym przez kilka pierwszych lat znajdowała się siedziba UMCS. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Pierwsze zebranie profesorów i asystentów (tzw. zgromadzenie na beczkach – określenie wywodzi się stąd, że z powodu braku krzeseł uczestnicy siedzieli na beczkach) miało miejsce 25 października 1944 r. w sali Gimnazjum im. Staszica. Na zebraniu tym ukonstytuował się pierwszy skład władz naszego Uniwersytetu.
„Zgromadzenie na beczkach”, 25 października 1944 r. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Uroczystość pierwszej inauguracji roku akademickiego 1944/1945 odbyła się 14 stycznia 1945 r. w auli UMCS w gmachu Gimnazjum im. Staszica. Udział wziął w nim m.in. Bolesław Bierut, dr Stanisław Skrzeszewski (autor pamiętnych słów „Uniwersytet powstaje z niczego”), zaś wykład inauguracyjny wygłosił prof. dr Jan Blaton.
Inauguracja pierwszego roku UMCS 14 stycznia 1945 r. Od lewej: prof. Konstanty Strawiński, Rektor UMCS prof. Henryk Raabe i prof. Janusz Domaniewski. Fot. Wytwórnia Filmowa WP. Źródło: Muzeum UMCS
Z uwagi na realia wojenne (w czasie powstawania i w pierwszym okresie kształtowania się UMCS trwała jeszcze II wojna światowa), sytuacja lokalowa uczelni była zła. Zaczęła poprawiać się dopiero w latach 1945–1949, kiedy to przekazano Uniwersytetowi szereg budynków, m.in. obiekty przy placu Stalina 3 i 5 (obecnie plac Litewski).
Budynek UMCS przy pl. Stalina. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Z kolei w styczniu 1945 r. zapadła decyzja o budowie Dzielnicy Uniwersyteckiej, dla której 3 kwietnia następnego roku Miejska Rada Narodowa w Lublinie przekazała 17 ha ziemi pomiędzy ul. Głęboką, cmentarzem na ul. Lipowej a ul. Marii Curie-Skłodowskiej.
Uroczyste odczytanie aktu erekcyjnego pod budowę pierwszych gmachów w Dzielnicy Uniwersyteckiej, tu prawdopodobnie budynku fizyki, przypuszczalnie październik 1949 r. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Przydział nowych nieruchomości umożliwił dalszy rozwój Uczelni. W 1949 r. powstał Wydział Prawa, a na przełomie 1953 i 1954 r. – Wydział Zootechniczny. Jednocześnie w okresie tym miały miejsce przemiany organizacyjne – w 1950 r. nastąpił pierwszy podział UMCS. W styczniu tego roku z wydziałów Lekarskiego i Farmaceutycznego utworzono Akademię Lekarską (w marcu przemianowano ją na Akademię Medyczną, obecnie jest to Uniwersytet Medyczny).
Klinika Ginekologiczna ul. Lubartowska 53, 23 października 1949. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
W ramach rozbudowy Dzielnicy Uniwersyteckiej w latach 1951–1952 oddano do użytku dwa pierwsze domy akademickie położone przy ul. Langiewicza 17: „A” i „B”.
Domy akademickie „A” i „B”. Po lewej stronie miejsce, gdzie stanie „Chatka Żaka”. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Utworzenie z dwóch wydziałów UMCS Akademii Lekarskiej pociągnęło za sobą dalszą rozbudowę organizacyjną Uczelni. Dwa lata później z podziału Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego utworzone zostały: Wydział Biologii i Nauk o Ziemi oraz Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii. Również w 1952 r. powołano Wydział Humanistyczny. Niedługo potem, bo w 1955 r., nastąpił jednak drugi podział UMCS. Wówczas wydzielone zostały wydziały: Rolny, Weterynaryjny oraz Zootechniczny, z których utworzono Wyższą Szkołę Rolniczą (późniejszą Akademię Rolniczą, obecnie Uniwersytet Przyrodniczy).
Budowa klinik dla Wydziału Weterynarii. Fot. NN. Źródło: Archiwum UMCS
Jednym z przejawów życia kulturalnego studentów UMCS są Lubelskie Dni Kultury Studenckiej Kozienalia. Mało kto obecnie pamięta, że w historii Lublina pojawiły się po raz pierwszy 23 października 1959 r. jako „Igraszki Żaków Lubelskich” i związane były z obchodzonym wówczas 15-leciem Lubelskiego Ośrodka Naukowego.
Kozienalia w 20. rocznicę powstania UMCS. 23 października 1964 r. Fot. NN. Źródło: Muzeum UMCS
Pierwszymi laureatami honorowego tytułu naukowego Doctor honoris causa nadanymi przez UMCS byli Irène Joliot-Curie i Jean Frédéric Joliot-Curie. Godności te przyznano w 1960 r.
Dyplom honoris causa Irèny Joliot-Curie. Źródło: Archiwum UMCS
UMCS to nie tylko lubelski ośrodek naukowy. Na przestrzeni lat Uczelnia prowadziła również kilkanaście punktów konsultacyjnych, filii i ośrodków zamiejscowych. Pierwszym z nich było powstałe w 1961 r. Studium Zaoczne UMCS w Zamościu, kolejne utworzono m.in. w Rzeszowie, Radomiu, Białej Podlaskiej, Biłgoraju, Chełmie i Mielcu. Ostatnim był Wydział Zamiejscowy w Puławach.
Przy okazji rozbudowy lubelskiej Dzielnicy Uniwersyteckiej przystąpiono do budowy przeznaczonego dla studentów obiektu społeczno-usługowego, w którym miała mieścić się stołówka, teatr z widownią oraz pomieszczenia dla samorządu studenckiego i organizacji młodzieżowych. 9 marca 1963 r. placówce nadano nazwę „Chatka Żaka”.
Sala Klubowa „Chatka Żaka”. Fot. Z. Siemaszko. Źródło: Archiwum UMCS
W 20-lecie powstania UMCS, 23 października 1964 r. miało miejsce uroczyste odsłonięcie wykonanego w brązie pomnika Marii Curie-Skłodowskiej, którego projekt opracował Marian Konieczny.
Uroczyste odsłonięcie pomnika Marii Curie-Skłodowskiej, 23 października 1964 r. Fot. NN. Źródło: Muzeum UMCS
Początek roku 1965 to powstanie Wydziału Ekonomicznego. Kolejne wydziały – Pedagogiki i Psychologii, Filozofii i Socjologii (do 1990 r. Międzyuczelniany Instytut Filozofii i Socjologii) oraz Politologii (wówczas jeszcze Międzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych), zostały utworzone w 1972, 1973 i 1975 r. Ponadto nieustanny rozwój Uczelni spowodował, że sierpniu 1968 r. oddano do użytku budynek Biblioteki Międzyuczelnianej przy ul. Nowotki 11 (obecnie ul. Radziszewskiego 11).
Budowa gmachu Biblioteki Głównej UMCS. Fot. NN. Źródło: Muzeum UMCS
Już w chwili powstania UMCS władze Wydziału Przyrodniczego widziały potrzebę utworzenia ogrodu botanicznego. Pierwsze szkółki drzew i krzewów oraz kolekcje roślin sadzono w miejscu późniejszych Wydziałów: Biologii i Nauk o Ziemi oraz Matematyki, Fizyki i Chemii. Z czasem przeniesiono je na obszar położony pomiędzy ulicami Głęboką i Sowińskiego oraz dzisiejszym Akademickim Centrum Kultury i Mediów UMCS „Chatka Żaka”. W latach 50. minionego wieku podjęto starania o zakup gruntów na Sławinku, gdzie przystąpiono do organizacji nowego ogrodu. Za datę utworzenia obecnego Ogrodu Botanicznego UMCS przyjmuje się datę 23 lutego 1965 r. Teren poprzedniego ogrodu obecnie zajmuje Park Akademicki, nazywany również Starym Botanikiem.
Oczko wodne w Ogrodzie Botanicznym. Fot. K. Kozak. Archiwum UMCS
23 października 1968 r. przy okazji jubileuszu 25-lecia UMCS pokuszono się o szersze podsumowanie dotychczasowego dorobku Uczelni. Wówczas też miało miejsce uroczyste wręczenie sztandaru ufundowanego przez społeczeństwo Lubelszczyzny i odznaczenie UMCS Orderem Sztandaru Pracy I klasy. Z kolei w październiku 1974 r. sztandar UMCS został udekorowany Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
Uroczystość dekoracji sztandaru UMCS Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski. Sztandar trzyma Rektor UMCS prof. dr hab. W. Skrzydło, obok niego stoi Przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, październik 1974 r. Fot. E. Bach. Źródło: Muzeum UMCS
Po latach spędzonych na pl. Litewskim władze UMCS otrzymały wreszcie odpowiedni budynek – z końcem 1978 r. do użytku oddany został bowiem Rektorat.
Gmach Rektoratu UMCS w budowie, 1977 r. fot. E. Bach. Źródło: Archiwum UMCS
Za kadencji Rektora prof. dr. hab. Mariana Harasimiuka UMCS wraz z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim oraz trzema uczelniami ukraińskimi: Narodowym Uniwersytetem im. Tarasa Szewczenki w Kijowie, Narodowym Uniwersytetem im. Iwana Franki we Lwowie oraz Narodowym Uniwersytetem „Akademia Kijowsko-Mohylańska” został w 2000 r. sygnatariuszem Europejskiego Kolegium Polskich i Ukraińskich Uniwersytetów. Jak zapisano na stronie internetowej, celem istnienia kolegium było „kształcenie przyszłych elit polskich i ukraińskich, działających na rzecz współpracy między oboma krajami oraz znających i rozumiejących wrażliwość i specyfikę sąsiada”. Kolegium zostało zamknięte w maju 2011 r., zaś na bazie jego działalności w tym samym roku powstało Centrum Europy Wschodniej UMCS.
W toku swojej działalności UMCS nawiązał wiele kontaktów z innymi uczelniami. Stał się również członkiem organizacji zrzeszających uniwersytety polskie i światowe. Na przełomie lat 80. i 90. wszedł w skład Konferencji Rektorów Uniwersytetów Polskich i Uniwersytetu Narodów Europy, zaś w 2002 r. dołączył do Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich. Od 2022 r. jest również członkiem prestiżowego Konsorcjum Uniwersytetów Europejskich – ATHENA (Advanced Technology Higher Education Network Alliance), w ramach którego uczestniczy w działaniach z zakresu wdrażania zaawansowanych technologii w szkolnictwie wyższym.
Kolejne przemiany organizacyjne UMCS miały miejsce w 2011 r., kiedy to Wydział Biologii i Nauk o Ziemi podzielił się na dwa nowe Wydziały: Biologii i Biotechnologii oraz Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Z kolei 1 września 2021 r. Wydział Humanistyczny został przekształcony w Wydział Historii i Archeologii oraz Wydział Filologiczny.
W 2024 r. UMCS obchodzi 80-lecie swojego istnienia. Przez dwanaście najbliższych miesięcy organizowanych będzie szereg ważnych wydarzeń, na które już teraz wszystkich serdecznie zapraszamy!
Opracował: dr Michał Kuchciak (Dyrektor Archiwum i Muzeum UMCS)
