OPal - osadnictwo późnopaleolityczne na Wyżynie Lubelskiej

Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w ramach realizacji projektu badawczego pt. Osadnictwo późnopaleolityczne w zachodniej części Wyżyny Lubelskiej.

Zadania w ramach projektu realizowano według określonego schematu działania. Przede wszystkim weryfikowano i analizowano istniejące dane archiwalne. W tym celu skupiono się na kwerendzie kart AZP (86 obszarów) oraz na innych dostępnych materiałach archiwalnych przechowywanych w IA UMCS w Lublinie i w PMA w Warszawie. Następnie prowadzono prace terenowe, głównie w obrębie modelowo wyznaczonych obszarów o promieniu 10 km każdy – tzw. skupień znalezisk. Etap terenowy zakładał badania powierzchniowe oraz badania wykopaliskowe. Na tym etapie pozyskiwano nowe materiały zabytkowe oraz próbki w celu wykonania analiz specjalistycznych. Pozytywnie zweryfikowanych zostało 10 stanowisk. Na siedmiu z nich przeprowadzone zostały badania wykopaliskowe.

Podczas badań powierzchniowych odkryto kilkadziesiąt nowych stanowisk archeologicznych oraz prawie 400 zabytków pochodzących z różnych okresów pradziejów i czasów średniowiecza. Liczne wyjazdy terenowe pozwoliły zweryfikować większość stanowisk najbardziej istotnych dla realizacji projektu.

Z pewnością za jedne z najciekawszych należy uznać odkrycia na stanowisku w Starych Barakach. Przebadano łącznie powierzchnię 14,5 m2. Podczas eksploracji przesiany został cały sedyment. Dotychczas na stanowisku odkryto ponad 900 zabytków krzemiennych. Materiały ze Starych Baraków to pierwszy ślad pobytu ludności magdaleńskiej położony tuż przy wychodniach krzemieni wieku turońskiego występujących na prawym brzegu Wisły. 

W Wąwolnicy na Płaskowyżu Nałęczowskim przebadano 12 m2 i odkryto 95 zabytków krzemiennych i kamiennych. W oparciu o analizę typologiczną i technologiczną zabytków krzemiennych można przypuszczać, że jest to kolejny ślad osadnictwa magdaleńskiego, drugi po Klementowicach na Płaskowyżu Nałęczowskim, a trzeci na Wyżynie Lubelskiej. 

Kolejnych interesujących odkryć dokonano na stanowisku Lublin-Zemborzyce, ulica Rosy. Podczas badań sondażowych przebadano powierzchnię 7 m2. W sumie odkryto 192 zabytki krzemienne, wśród których wyróżniono siedem tylczaków łukowych. W inwentarzu znajduje się również kilka rdzeni jednopiętowych. Niektóre z nich tworzą składanki. Do obróbki krzemieniarskiej wykorzystywano krzemień kredowy narzutowy oraz krzemień czekoladowy, który pochodzi z wychodni oddalonych o ponad 100 km w kierunku na zachód od stanowiska. W oparciu o dotychczasowe odkrycia stanowisko można łączyć z osadnictwem społeczności identyfikowanych z tzw. kulturami tylczakowymi. 

W Mniszku przebadano łącznie 5 m2 i uzyskano niewielki zbiór 50 zabytków. Pewne przesłanki typologiczne pozwalają łączyć to stanowisko z późnym paleolitem. 

Stanowisko w Mazanowie znajduje się na dużej wydmie położonej w dolinie. Przebadano tam 3 m2 i uzyskano 120 zabytków. Jest to stanowisko wielokulturowe. Oprócz pojedynczych znalezisk późnopaleolitycznych i mezolitycznych odkryto również ślady osadnictwa od okresu neolitu po czasy średniowiecza. 

Badania sondażowe przeprowadzone w Annopolu nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Prace prowadzono w pobliżu hałdy na z nieczynnej już kopalni fosforytów. Teren okazał się mocno zniszczony, w związku z czym nie odkryto żadnych śladów osadnictwa pradziejowego.

W czasie wszystkich badań wykopaliskowych cały sedyment z eksploracji był przesiewany, a w razie potrzeby również płukany. Zabytki namierzane były trójwymiarowo za pomocą tachimetru elektronicznego. Natomiast podczas badań powierzchniowych do ustalania lokalizacji i namierzania zabytków wykorzystywano urządzenie GPS. W trakcie badań, zwłaszcza powierzchniowych, weryfikowano tereny wychodni skał krzemionkowych. Zbierano nie tylko zabytki, ale i próby surowców jako materiał porównawczy. 

Podczas badań wykopaliskowych odkryto również ślady osadnictwa z młodszych epok. Do najbardziej interesujących należą znaleziska z Lublina-Zemborzyc, las Rudki. Odkryto tam pozostałości osadnictwa społeczności łowców-zbieraczy z okresu wczesnego mezolitu. Świadczą o tym zarówno cechy typologiczne odkrytych zabytków krzemiennych, jak i wyniki datowań radiowęglowych dla dwóch próbek węgla drzewnego (Pinus sylvestris): 8250±50 BP (Poz-110937) i 7670±40 BP (Poz-110867).

Ślady osadnictwa mezolitycznego potwierdzone zostały również na wspomnianym stanowisku w Mazanowie. Z Lublina-Zemborzyc, las Rudki pochodzą także znaleziska z okresu neolitu. Fragmenty ceramiki naczyniowej wskazują na środkowy oraz późny neolit. Tak datowane fragmenty ceramiki odkryto także na stanowisku Lublin-Zemborzyce, ulica Rosy. Potwierdzają to datowania radiowęglowe dla dwóch próbek węgla drzewnego (Pinus sylvestris): 4355±35 BP (Poz-110938) i 4120±60 BP (MKL-4301). 

Podczas badań wykopaliskowych pobrano łącznie 14 prób do analiz mikromorfologicznych. Wykonano datowania radiowęglowe dla 12 prób węgla drzewnego (10 AMS, 2 konwencjonalne); 14 prób datowano metodą OSL. Dla węgli drzewnych wykonano analizę antrakologiczną. Dzięki analizie mikromorfologicznej osadów ze stanowiska w Starych Barakach ustalono, że w czasie funkcjonowania obozowiska panował chłodny klimat. Interesujące są również wyniki opracowania próbek mikromorfologicznych z Wąwolnicy, dzięki którym uzyskano interesujące obserwacje dotyczące zmian antropogenicznych dla badanych osadów. Zarówno podczas badań powierzchniowych, jak i wykopaliskowych wykonywano sondowania geologiczne za pomocą próbnika żłobkowego. Dzięki nim uzyskano ogląd sytuacji geologicznej na danym stanowisku. Próbnik żłobkowy znacznie ułatwiał również badania archeologiczne.

Realizacja projektu ugruntowała wcześniejsze przypuszczenia, że stopień rozpoznania osadnictwa z okresu późnego paleolitu na Wyżynie Lubelskiej jest ściśle związany ze stanem zaawansowania badań na tym terenie. Uzyskane wyniki będą podstawą do ich kontynuacji. Nowe informacje pozwalają lepiej zrozumieć rozwój procesów kulturowych w okresie rekolonizacji tej części Europy po ostatnim zlodowaceniu i będą pomocne przy planowaniu kolejnych działań badawczych.

Tekst: Tadeusz Wiśniewski (30-10-2019 r.); Fot. T. Wiśniewski, B. Niezabitowska-Wiśniewska