Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej został powołany do życia w trzy miesiące po wyzwoleniu Lublina spod okupacji hitlerowskiej. W Lublinie zebrała się grupa pracowników naukowych, którzy przeżyli okupację na Lubelszczyźnie. Przedstawiciele dyscyplin przyrodniczych i medycznych rozpoczęli we wrześniu 1944 r. cykl wykładów powszechnych z różnych dziedzin wiedzy, prowadzonych w gmachu Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. W gronie tych uczonych narodziła się koncepcja utworzenia w Lublinie państwowej szkoły wyższej. 23 października 1944 r. na posiedzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego zdecydowano, że nową placówką naukową będzie Uniwersytet mający za patronkę Marię Curie-Skłodowską.
fot. Bartosz Proll
Powołany do życia Uniwersytet składał się z czterech Wydziałów: Lekarskiego, Rolnego, Weterynaryjnego i Przyrodniczego. Kilka miesięcy później utworzono kolejny, piąty - Wydział Farmaceutyczny. Rektorem mianowany został prof. Henryk Raabe. 9 stycznia 1945 r. w Auli Gimnazjum im. Staszica zainaugurowano pierwszy rok akademicki. Na studia zgłosiło się 806 studentów, z tego 676 na rok pierwszy. Nauczało ich 42 profesorów i 80 asystentów.
Przez pierwsze pięć lat Uniwersytet pracował w niezmienionej strukturze organizacyjnej. Kompletowano wówczas aparaturę naukową, gromadzono księgozbiór, organizowano Bibliotekę Uniwersytecką. Decyzje władz centralnych z lat 1948-1949 dotyczące nauki wpłynęły na zmiany organizacyjne. W 1949 r. utworzono Wydział Prawa, zaś rok później wydzielono z Uczelni Wydziały Lekarski i Farmaceutyczny, które dały początek Akademii Lekarskiej (dzisiaj Uniwersytet Medyczny). W 1952 r. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy podzielono na dwa: Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Biologii i Nauk o Ziemi. W sierpniu tego samego roku powołano do życia Wydział Humanistyczny. Z kolei w 1955 r. wydzielono z Uniwersytetu Wydziały: Rolny, Weterynaryjny i Zootechniczny, z których utworzono Wyższą Szkołę Rolniczą (obecnie Uniwersytet Przyrodniczy). Lata następne przyniosły stopniowy wzrost liczby pracowników naukowych i studentów. Powołano do życia nowe kierunki, zaś w 1965 r. utworzono Wydział Ekonomiczny.
Lata 60. i 70. przyniosły znaczną rozbudowę miasteczka uniwersyteckiego. Powstały nowe gmachy dla Wydziałów, budynek Biblioteki Międzyuczelnianej, Domy Studenckie, Chatka Żaka i hala sportowa. Przyczyniło się to do rozszerzenia możliwości kształcenia i prowadzenia badań naukowych. 3 października 1964 r. na placu nazwanym imieniem Patronki UMCS, pomiędzy gmachami Fizyki, Chemii a Wydziałem Humanistycznym, odsłonięto pomnik Marii Curie-Skłodowskiej autorstwa Mariana Koniecznego. Pomnik został wzniesiony z inicjatywy Senatu Uczelni, a jego odsłonięcie było kulminacyjnym momentem uroczystych obchodów 20-lecia Uniwersytetu, a jednocześnie 30-lecia śmierci Patronki.
W latach 70. przeprowadzono też reorganizację Uniwersytetu, powstał m.in. Wydział Pedagogiki i Psychologii. Kolejne zmiany w Uniwersytecie miały miejsce po 1989 r. Wyodrębniono Wydział Chemii oraz Wydział Matematyki, Fizyki i Informatyki. Powstał Wydział Filozofii i Socjologii, natomiast w 1993 r. dotychczasowy Instytut Politologii przekształcono w Wydział. W roku 1997 Instytut Wychowania Artystycznego stał się Wydziałem Artystycznym. Kolejne zmiany w strukturze nastąpiły w 2011 r. Wówczas Wydział Biologii i Nauk o Ziemi przekształcono w dwa Wydziały: Biologii i Biotechnologii oraz Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej. Obecnie Uczelnia kształci na 11 Wydziałach w Lublinie oraz uruchomionym w 2014 r. Wydziale Zamiejscowym w Puławach.
