Dzień Nauki Polskiej | 19.02.2025 - Luty - 2025 - Wszystkie aktualności - Nauka na UMCS

Dzień Nauki Polskiej został ustanowiony na mocy ustawy z dnia 9 stycznia 2020 roku, która określa 19 lutego świętem polskich naukowców. Data nieprzypadkowa, wybrana ze względu na przypadające w tym dniu urodziny Mikołaja Kopernika.

Polscy uczeni już od czasów średniowiecza zaznaczali swoją obecność w poznaniu świata i rozwoju nauki. Jednym z pierwszych, którego możemy określić tym mianem, był dominikanin Marcin Polak (zm. 1279) teolog, prawnik i historyk, autor dzieła Chronicon pontificum et imperatorum, w późnym średniowieczu uznane za najpopularniejszy zarys dziejów. Za wielkiego polskiego podróżnika uznaje się Benedykta Polaka (1200-zm. po1251) franciszkanina z Wrocławia, który zasłynął udziałem w pierwszej wyprawie Europejczyków do stolicy imperium mongolskiego, podczas której pełnił rolę tłumacza. Do najwybitniejszych przedstawicieli nauk ścisłych tamtego czasu zaliczany jest Franko z Polski (II poł. XIII w.), który zyskał sławę jako twórca traktatu o przyrządzie zwanym torquetum, wykorzystywanym w astronomii, przeznaczonym do demonstracji zagadnień astronomii sferycznej.

Od XV wieku wybitni przedstawiciele szkoły matematyczno-astronomicznej w Krakowie przyczyniali się do rozwoju matematyki, astronomii, astrologii oraz medycyny, nauczając i praktykując na najlepszych europejskich uniwersytetach i dworach królewskich. Odrodzenie, jako epoka w dziejach ludzkości to szczególny czas wiary i zaufania w możliwości ludzkiego umysłu i poznania. Najwybitniejszym uczonym tego okresu jest bez wątpienia Mikołaj Kopernik (1473-1543) uznawany za twórcę teorii heliocentrycznej. Autor dzieła De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich) przedstawiającego nową wizję Wszechświata. Zajmował się nie tylko astronomią, ale również matematyką, medycyną i ekonomią. Poza wybitnymi zdolnościami naukowymi dał się poznać jako bardzo dobry zarządca diecezji, polityk, a nawet dowódca wojskowy, który z wielkim poświęceniem bronił przed Krzyżakami zamku olsztyńskiego. Ten okres to również czas rozwoju nauk społecznych i humanistycznych. Wszyscy podczas edukacji szkolnej zetknęliśmy się chociażby z twórczością Andrzeja Frycza Modrzewskiego (1503‑1572), wybitnego wizjonera, moralisty i pisarza politycznego, wnikliwie analizującego sytuację społeczną i polityczną w Polsce tamtych czasów. W dziedzinie polityki był nadzwyczaj postępowym człowiekiem, jako pierwszy postulował ideę równości wszystkich grup społecznych wobec prawa.

Prawie 140 lat po Mikołaju Koperniku rodzi się kolejny genialny astronom Jan Heweliusz (1611-1687), astronom, matematyk, konstruktor urządzeń badawczych, m.in. jednego z największych w owym czasie teleskopu. Odkrywca siedmiu nowych komet, wydawca atlasu Księżyca Selenographia oraz katalogu 1564 gwiazd. Autor Cometographia, publikacji z opisem wszystkich znanych komet oraz dzieła Machina coelestis zawierającego historię astronomii wraz z opisem wykorzystywanych przyrządów astronomicznych. Jan Śniadecki (1756-1830) to nie tylko odkrywca planetoidy Pallas i zaginionej planetoidy Ceres, wybitny astronom i matematyk, pionier rachunku prawdopodobieństwa i jeden z twórców polskiej terminologii matematycznej i astronomicznej, a także filozof, geograf, pedagog, krytyk literacki i teoretyk języka oraz autor kalendarzy i poeta.

Nauki ścisłe i przyrodnicze to domena rozwoju polskiej nauki. W dziedzinie chemii i fizyki reprezentuje nas wybitna uczona Maria Curie-Skłodowska (1867-1934), współautorka nauki o promieniotwórczości naturalnej kilku pierwiastków i metod analizy promieniotwórczej, odkrywczyni polonu i radu. Jedyna w historii kobieta, dwukrotna noblistka. Znaczący wpływ na rozwój fizyki miała również działalność naukowa Mariana Smoluchowskiego (1872-1917), fizyka teoretycznego, którego wyniki badań nad wyjaśnieniem ruchów Browna, przyczyniły się do formułowania teorii wyjaśniającej chaotyczne ruchy cząstek przez Alberta Einsteina. Jedno z równań teorii dyfuzji jest znane jako równanie Smoluchowskiego. Na ten okres przypada również aktywność naukowa Ignacego Łukasiewicza (1822-1882), farmaceuty i przedsiębiorcy, założyciela pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej, wynalazcy lampy naftowej oraz pioniera przemysłu naftowego w Europie.

Wiek XIX w historii nauki to czas odkryć geograficznych. Polsce podróżnicy i odkrywcy docierali do najdalszych zakątków naszej planety. Australię odkrywał Paweł Edmund Strzelecki (1797-1873), geograf, geolog, badacz i podróżnik. Jako pierwszy Polak indywidualnie okrążył świat w celach naukowych, odwiedził wszystkie kontynenty oprócz Antarktydy. Najwięcej czasu spędził w Nowej Południowej Walii na południu kontynentu australijskiego. Opisał kilka pokładów węgla, miedzi i złotonośnego kwarcu. Nadał nazwę najwyższemu szczytowi kontynentu - Górze Kościuszki. Jego wkład w poznanie Australii docenili inni badacze i podróżnicy nadając nazwy pochodzące od jego nazwiska wielu miejscom, m.in. szczyt Strzeleckiego, góry Strzeleckiego w Tasmanii, jezioro Strzeleckiego w Australii, pasmo górskie Strzeleckiego oraz miasteczko Strzelecki. Po Stanach Zjednoczonych i Meksyku podróżował pod koniec XIX wieku profesor Emil Dunikowski (1855-1924), geolog, prezes Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika. Podczas podróży po USA zajmował się nie tylko badaniami geologicznymi, ale też etnografią plemion indiańskich. Swoje obserwacje opisał m. in. w Od Atlantyku poza Góry Skaliste oraz Meksyk i szkice z podróży po Ameryce. Azję z kolei badali m.in. Bronisław Grąbczewski (1855-1926) geolog, topograf i etnograf, kierownik ekspedycji naukowych w Hindukuszu, Kaszgarii, Tybecie, Afganistanie i Pamirzeoraz. Karol Bohdanowicz (1864-1947) profesor Instytutu Górniczego w Petersburgu, Akademii Górniczo - Hutniczej w Krakowie, dyrektor Państwowego Instytutu Geologicznego, którego badania przyczyniły się do budowy zakaspijskiej linii kolejowej oraz umożliwiły oszacowanie złóż ropy naftowej na pustynnych terenach Niziny Nadkaspijskiej. W środkowej Afryce swoje badania prowadził Jan Czekanowski (1882-1965) etnograf i antropolog, profesor na uniwersytetach we Lwowie, Poznaniu i Lublinie. Warto w tym miejscu wspomnieć również o polskich archeologach biorących aktywny udział w wykopaliskach archeologicznych na terenie Egiptu. Wśród nich znaleźli się m.in.: profesor Piotr Bieńkowski (1865-1925) założyciel pierwszej w Polsce Katedry Archeologii Klasycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz twórca polskiej szkoły archeologicznej, profesor Karol Hadaczek (1873-1914) z Uniwersytetu Lwowskiego oraz Tadeusz Smoleński (1884-1909) historyk, pierwszy polski egiptolog, autor książki Na dworze Cheopsa, w której znalazły się przetłumaczone na język polski baśnie i legendy egipskie. Tereny Ameryki Południowej eksplorował Ignacy Domeyko (1802-1889), geolog, inżynier górniczy, mineralog, pedagog, prowadził liczne badania geologiczne w Andach. Wydawca podręczników geologicznych oraz twórca pierwszej mapy geologicznej Chile. Stworzył naukowe podstawy do eksploatacji surowców mineralnych. Z biegiem lat najważniejszą dziedziną jego działalności stała się paca nad organizacją nauki chilijskiej. Z pierwotnie istniejącego uniwersytetu Universidad de Chile, stworzył nowoczesny uniwersytet na wzór Uniwersytetu Wileńskiego i uczelni niemieckich. Jego imieniem nazwano m.in.: pasmo wulkaniczne w północnej części Chile - Cordillera de Domeyko, minerał - domeykit, amonit - Amonites Domeykanus, małż - Nautilus Domeykus, miasteczko i wiele ulic. Badaniem fauny peruwiańskiej pasjonował się Jan Sztolcman (1854-1928), profesor geologii i paleontologii, zoolog, ornitolog, podróżnik, publicysta, aktywny działacz łowiectwa i ochrony przyrody, inicjator międzynarodowej akcji ratowania od zagłady żubra. Wśród wielu okazów, które opisywał w swoich dziełach wiele było dotychczas zupełnie nieznanych lub poznanych bardzo słabo. Jako jeden z pierwszych zoologów i Polaków opisał kolibry żyjące w dolinach Kordylierów. Polscy naukowcy byli również pionierami badań w Antarktyce. Ich prekursor, podróżnik, geofizyk i geograf Henryk Arctowski (1871-1958) po dzień dzisiejszy patronuje całorocznej stacji naukowo-badawczej, która została uruchomiona 26 lutego 1977 roku. Stacja położona jest nad Zatoką Admiralicji na Wyspie Króla Jerzego w archipelagu Szetlandów Południowych, składa się z 14 budynków położonych między Zatokami Arctowskiego i Półksiężycową a Klifem Wydrzyków oraz dwóch baz terenowych „Lions Rump” i „Demay”. Kierowana jest przez Instytut Biochemii i Biofizyki Polskiej Akademii Nauk, gdzie prowadzone są badania w takich dziedzinach jak: oceanografia, geologia, geomorfologia, glacjologia, meteorologia, klimatologia, sejsmologia, magnetyzm oraz ekologia.

W przypadku nauk biologicznych, biotechnologicznych i medycznych, warto pamiętać o Ludwiku Hirszfeldzie (1884-1954), lekarzu, bakteriologu i immunologu, pionierze w badaniach nad grupami krwi oraz jednym z twórców teorii dziedziczenia grup krwi, którego odkrycia miały ogromne znaczenie dla transfuzjologii. Twórcy nowej dziedziny nauki – seroantropologii. Wprowadził oznaczenie grup krwi: 0, A, B i AB, oznaczył również czynnik Rh i odkrył przyczynę konfliktu serologicznego, co uratowało życie wielu noworodkom. Szczególne osiągnięcia w tej dziedzinie miał również Kazimierz Funk (1884-1967), biochemik, odkrywca witaminy B1, twórca nauki o witaminach oraz podstaw współczesnej biochemii i dietetyki. Wśród osiągnięć, które w znacznym stopniu zrewolucjonizowały współczesną medycynę są prace zespołu pod kierownictwem profesor Grażyny Ginalskiej nad tzw.: sztuczną kością, czyli biomateriale zbliżonym do naturalnych kości człowieka, służący do uzupełniania ubytków kostnych, mający zastosowanie w stomatologii implantacyjnej oraz ortopedii. Polscy badacze wnoszą istotny wkład w rozwój terapii nowotworowych, nanomedycyny oraz badań nad chorobami neurodegeneracyjnymi. Ważną postacią jest również profesor Andrzej Dziembowski (ur.1974), biolog molekularny, biochemik i genetyk, który prowadzi badania nad mechanizmami regulacji RNA, mającymi zastosowanie w terapii genowej. Z kolei zespół pod przewodnictwem profesora Wiesława Gruszeckiego (ur. 1960) wyjaśnił mechanizm tak zwanych żaluzji molekularnych, kluczowych dla działania barwników ksantofilowych w plamce żółtej siatkówki ludzkiego oka. Dzięki temu mechanizmowi możemy cieszyć się precyzyjnym, barwnym i centralnym widzeniem do późnych lat życia.

Polscy naukowcy wnieśli duży wkład w rozwój kryptografii i teorii algorytmów. Marian Rejewski (1905-1980), Jerzy Różycki (1909-1942) i Henryk Zygalski (1908-1978) przyczynili się do rozszyfrowania niemieckiej maszyny Enigma, co miało kluczowe znaczenie dla losów II wojny światowej. Współcześnie Polska rozwija technologie sztucznej inteligencji i uczenia maszynowego, a polscy naukowcy współpracują z globalnymi firmami technologicznymi takimi jak Google i Microsoft.

W latach siedemdziesiątych XX wieku prowadzone były zaawansowane prace nad technologiami światłowodowymi i fotonicznymi, które zapoczątkowały prawdziwą rewolucję technologiczną. Polska aktywnie uczestniczy w międzynarodowych projektach badawczych, takich jak CERN, gdzie naukowcy z naszego kraju przyczynili się do odkrycia bozonu Higgsa. W ramach Europejskiej Agencji Kosmicznej Polska pracuje nad zaawansowanymi technologiami satelitarnymi i badaniami Marsa.

Polscy naukowcy odegrali równie ważną rolę w rozwój nauk społecznych i humanistycznych. Wśród naukowców o międzynarodowej sławie znaleźli się chociażby Bronisław Malinowski (1884-1942) i Florian Znaniecki (1882-1958). Bronisław Malinowski to jeden z ojców współczesnej antropologii, twórca metody badań terenowych, która zmieniła sposób prowadzenia badań etnograficznych, antropolog społeczny i ekonomiczny, podróżnik, filozof, etnolog, religioznawca i socjolog. Florian Znaniecki z kolei był jednym z głównych przedstawicieli socjologii humanistycznej. Do nauk społecznych wprowadził pojęcie humanistycznej współpracy. Filozof i socjolog, twórca polskiej socjologii akademickiej, współtwórca metody biograficznej w socjologii.

W dziedzinie literatury Polska może poszczycić się laureatami Nagrody Nobla, w tym: Henrykiem Sienkiewiczem (1846-1916), Władysławem Reymontem (1867-1925), Czesławem Miłoszem (1911-2004), Wisławą Szymborską (1923-2012) i Olgą Tokarczuk (ur.1962). Ich twórczość ma ogromny wpływ na światową literaturę i kulturę.

W XXI wieku przedstawiciele polskiej nauki nie ustępują pola swoim poprzednikom. Warto przytoczyć chociażby kilka nazwisk o światowej sławie: Agnieszka Zalewska (ur. 1948), Henryk Skarżyński (ur. 1954), Wiesław Nowiński (ur. 1953) oraz Krzysztof Matyjaszewski (ur. 1950). Profesor Agnieszka Zalewska, fizyczka, która w 2013 roku stanęła na czele Rady Europejskiej Organizacji Badań Jądrowych CERN pod Genewą. Stanowisko objęła nie tylko jako pierwszy szef z Europy Środkowo-Wschodniej, ale także jako pierwsza kobieta. Profesor Henryk Skarżyński, otochirurg i otolog, dyrektor Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu oraz Światowego Centrum Słuchu w Kajetanach, twórca metody operacyjnej stosowanej przez chirurgów na całym świecie. Profesor Wiesław Nowiński, twórca komputerowych atlasów mózgu w wymiarze 3D. Do chwili obecnej opracował w sumie 34 mapy mózgu, z 2 tys. zdjęć, które ukazują różne - strukturalne, fizjologiczne, naczyniowe - aspekty budowy mózgu, przyczyniając się do lepszego poznania tego obszaru ludzkiego organizmu, a to z kolei daje lepsze możliwości leczenia, operowania oraz zapobiegania chorobom neurologicznym, w szczególności udarowi mózgu. Profesor Krzysztof Matyjaszewski jest jednym z dziesięciu najczęściej cytowanych chemików na świecie, nominowany w 2008 r. przez agencję Thomson Reuters do nagrody Nobla. Autor niezwykle istotnego dla świata odkrycia – prostej i taniej metody kontrolowanej polimeryzacji rodnikowej z przeniesieniem atomu (ATRP), która ułatwia wytwarzanie polimerów i rewolucjonizuje przemysł chemiczny.

Przytoczone przykłady wybitnych postaci nauki i sztuki (wybór całkowicie subiektywny) to tylko kilkanaście wybranych nazwisk i niewielka ilustracja tego, w jaki sposób rozwój polskiej nauki stanowi istotny element światowego dziedzictwa naukowego, od średniowiecza po czasy współczesne. Osiągnięcia polskich uczonych w wielu dziedzinach, od astronomii przez medycynę, informatykę po nauki społeczne i humanistyczne, wpływają na rozwój globalnej wiedzy i technologii. Mieliśmy i nadal mamy odważnych ludzi, przełamujących granice poznania, wybitnych naukowców, piękne umysły, których geniusz zna cały świat, stojących na czele wielkich międzynarodowych placówek naukowych oraz przewodniczących ponadnarodowym ekspedycjom i projektom. Naukowców kształcących kolejne pokolenia wybitnych badaczy, wyznaczających nowe kierunki rozwoju oraz mających realny wpływ na naszą rzeczywistość, świat w jakim przyszło żyć.

Z okazji Dnia Nauki Polskiej wszystkim naukowcom, badaczom, nauczycielom i pasjonatom wiedzy najserdeczniejsze życzenia nieustającej ciekawości, inspirujących odkryć i satysfakcji z poszerzania horyzontów. Niech Wasza codzienna praca przyczynia się do rozwoju ludzkości, a jej owoce zmieniają świat na lepsze. Niech nauka nadal pozostanie fundamentem postępu i inspiracją dla kolejnych pokoleń!

Dziękujemy za Waszą pracę i pasję!

Opracowanie na podstawie:

tekst: dr Izabela Łucjan

Wszystkie aktualności

Autor

Izabela Łucjan

Data dodania

19 lutego 2025