80-lecie Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

Fot. Bartosz Proll

Zacznijmy naszą rozmowę od korzeni. Urodził się Pan w 1934 r. we Lwowie. Jak to się stało, że znalazł się Pan w Lublinie i podjął studia właśnie na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej?

Pochodzę z rodziny nauczycielskiej, która ma częściowo po kądzieli korzenie podolskie, od początku XIX w. odnotowywane. W wyniku I wojny światowej moja rodzina straciła wszystko, co było do stracenia, wobec tego matka zajęła się nauczycielstwem na obszarze pogranicza polsko-ukraińskiego.

Tu pozwolę sobie na mały wtręt polityczny. Przyszła następna okupacja, kolejna klęska. Po tej okupacji wiadomo mniej więcej, co się stało. O tym można byłoby długo mówić oddzielnie, dlatego też skracam. W każdym razie fascynacje romantyczne żołnierzami wyklętymi sprawiły, że otrzymałem paroletni wyrok, w wyniku którego miałem zakaz uczęszczania do szkoły średniej oraz skierowanie do rocznej lub dwuletniej zasadniczej szkoły metalurgicznej, co nie odpowiadało ani mnie, ani moim rodzicom. Na szczęście utworzono licea korespondencyjne, w których można było zdać egzamin dojrzałości. Zapisałem się do jednego z nich i tym oto sposobem zrobiłem maturę.

Tworzono wówczas w UMCS polonistykę i wpadliśmy na pomysł, żebym spróbował dostać się na ten kierunek. Traf chciał, że jednym z tematów na egzaminie wstępnym, do którego mnie w końcu dopuszczono z zastrzeżeniem: „dopuścić do egzaminu, ale nie przyjąć”, był Żeromski, którego utwory bardzo dobrze znałem. Jeden z profesorów – Kazimierz Myśliński, historyk, niedawno przybyły z Poznania, zaparł się i powiedział, że na jego odpowiedzialność trzeba mnie przyjąć. I tak zostałem, ku zdziwieniu wszystkich, studentem polonistyki.

Rok 1956 był objawieniem i wyzwoleniem. To był początek innej Polski, nowej drogi, nazbyt ostrożnej, ale w granicach tych możliwości, jakie wtedy istniały. Wtedy zaczął się mój kontakt z filozofią. Nie można jednak mówić o dziejach mojego Wydziału, nie koncentrując się najpierw na jednym nazwisku – Narcyz Łubnicki.

Chodziłem do niego na wykład z historii filozofii o Pascalu i Kartezjuszu. Skończyłem polonistykę, ale prof. Łubnicki pokazał mi wtedy, że istnieje zupełnie inna rzeczywistość intelektualna. Byłem bardzo dobrym studentem. Miałem stypendium naukowe i takim naturalnym przedłużeniem studiów była praca. Ponieważ październik już minął, a ja bardzo mocno zaangażowałem się w ruch październikowy, po tragicznych losach powstania węgierskiego trochę i u nas zaczęto śrubę przykręcać, więc szans na asystenturę już nie miałem. Wobec tego tułałem się po różnych placówkach oświatowych w Lublinie, m.in. byłem wychowawcą w pogotowiu opiekuńczym, później na kontraktach czy zleceniach prowadziłem zajęcia z logiki w Zamoju, w Staszicu, zacząłem pisać o takich biblistach niemieckich jak np. Wellhausen. Na początku lat 60. Poznałem człowieka, który pracował u prof. Łubnickiego i powiedział, że jest tam wolny etat. Zgłosiłem się i ku mojemu zdziwieniu zostałem przyjęty.

Prof. Łubnicki był człowiekiem utrzymującym dystans, nie mówił o sobie, pilnował dyscypliny. Pełniliśmy kilka razy w tygodniu dyżury. Podczas tych dyżurów segregowaliśmy i wpisywaliśmy do katalogów książki, które docierały do nas z różnych źródeł. Poza tym prowadziliśmy normalne zajęcia dydaktyczne.

Moją główną dziedziną stała się historia filozofii. Jestem historykiem filozofii albo szerzej – historykiem idei, bo interesują mnie idee, które są obecne zarówno w tekstach filozoficznych, jak i w tekstach literackich, w sztuce czy w religii. Każdy z pierwszych asystentów prof. Łubnickiego – Bohdan Dziemidok, Zdzisław Cackowski, Zdzisław Czarnecki, Leon Koj – „wychował” kilkunastu doktorów oraz kilku doktorów habilitowanych i profesorów. Obecni profesorowie Wydziału Filozofii i Socjologii to trzecie pokolenie następców prof. Łubnickiego.

Co z perspektywy Pana doświadczenia dzisiejszym ludziom może dać filozofia? Czy jest im potrzebna?

Dobrze zrozumiana filozofia nie prezentuje gotowych rozwiązań. Prawdziwa filozofia zmusza do myślenia, uświadamia. Zacytuję Sokratesa w wersji platońskiej: „nie umiem nikogo i niczego innego z moich słuchać, jak tylko argumentu, który mi się po rozwadze wyda najlepszy”. To ja mam zdecydować, który argument do mnie przemawia, i co wybrać. A wobec tego prawdziwa postawa filozoficzna to nie jest realizowanie „gotowców”, ale ciągłe wątpienie. Sparafrazuję tutaj Kartezjusza: „nie ma nic pewnego. Wątpię, ale wątpiąc, myślę, a myśląc – jestem”.

Panie Profesorze, wróćmy jeszcze do Pana pracy na Uczelni. Pełnił Pan tu wiele ważnych funkcji, m.in. w latach 1981–1987 był Pan dyrektorem Międzyuczelnianego Instytutu Filozofii i Socjologii, od 1987 r. pełnił Pan obowiązki kierownika Zakładu Filozofii Nowożytnej i Współczesnej, w latach 1990–2004 był Pan kierownikiem Zakładu Historii i Filozofii Nowożytnej, a w latach 1996–2002 – dziekanem Wydziału Filozofii i Socjologii. Jak udało się łączyć te wszystkie obowiązki? Jakie wyzwania przed Panem stały?

Sprawa była dosyć prosta. Generalnie w naturalnym porządku kariery naukowej, od asystenta poczynając, mieści się to, że z czasem zostaje się kierownikiem zakładu lub katedry.

Pewne ciekawostki wiążą się z funkcją w Międzyuczelnianym Instytucie Filozofii i Socjologii. Różne okoliczności po 1968 r. sprawiły, że przez jakiś czas pracowałem w ówczesnej Akademii Medycznej w Lublinie. Ja, pochodzący z tego Uniwersytetu, tu zadomowiony, tu mający swój krąg przyjaciół, nagle znalazłem się w innej uczelni. W którymś momencie jednak moim naturalnym dążeniem było wrócić na UMCS, ale jednocześnie nie mogłem zrezygnować z funkcji kierownika tamtejszego zakładu. Wobec tego powstała w mojej głowie nowatorska idea, by wrócić na zasadzie Unii Lubelskiej – przyłączyć nie Akademię Medyczną do UMCS, tylko tamten zakład do Wydziału Filozofii i Socjologii (nie pamiętam, czy tak się już wtedy nazywał). Podsunąłem pomysł, by stworzyć międzyuczelniany instytut obejmujący wszystkie państwowe uczelnie lubelskie. Prof. Cackowski to chwycił – idea została zrealizowana.

W 1996 r. zostałem wybrany na dziekana. Działałem w myśl zasady i jej byłem wierny: „ważne jest to, co nas łączy, a nie to, co nas dzieli, zostawmy różnice na boku, szukajmy wspólnoty”.

To była dla mnie jedna z większych, pomijając osobiste sprawy, satysfakcji w moim życiu, gdy podczas wyborów dostałem 100% głosów. Nikt się nie wstrzymał, nikt nie był przeciw. Przy drugiej kadencji, o ile dobrze pamiętam, jeden głos był przeciw lub się wstrzymał. Dało mi to poczucie, że potrafiłem znaleźć wspólny język i zdobyć zaufanie także tych, którzy mieli prawo z osobistych powodów zaufania w stosunku do mnie nie mieć.

Karierę zawodową rozwijał Pan nie tylko w Polsce, ale również poza jej granicami. W 1977 r. przybywał Pan na stażu w Stanach Zjednoczonych, w 1988 r. jako visiting professor prowadził Pan wykłady m.in. w State University of Minneapolis. Jak wtedy wyglądała edukacja w USA w porównaniu z polskimi realiami? Co dały Panu te wyjazdy?

Pobyty za granicą dały mi swobodniejszy dostęp do wiedzy i literatury, wyzwoliły z kompleksów dotyczących poziomu polskich szkół, nie tylko uniwersytetów, ale również szkół średnich i podstawowych. Uważam, że my zapewnialiśmy i nadal zapewniamy solidne wykształcenie.

Wiem, że Pan Profesor był czynnym alpinistą. Działał Pan w lubelskich organizacjach wysokogórskich, był Pan kierownikiem sportowym wyprawy w liczące około 4 tys. m n.p.m. góry północno-zachodniej Mongolii. Z kolei w 1973 r. brał Pan udział w pierwszej powojennej wyprawie Polaków w Himalaje. Wtedy pełnił Pan także funkcję prezesa Lubelskiego Koła Klubu Wysokogórskiego. Skąd ta pasja?

Wróćmy do lat 50. Kiedy kończyłem studia, ale i wcześniej, w czasach stalinowskich – na pierwszym czy drugim roku studiów – jeździliśmy w Tatry z grupą przyjaciół. To było doświadczenie zupełnie nowej przestrzeni, nowych horyzontów. Stąd wzięło się polskie taternictwo i późniejszy alpinizm. Góry były oazą względnej wolności w tym sensie, że można było podejmować tam samodzielne decyzje. Totalitaryzm nie znosi samodzielnych decyzji. Totalitaryzm uprzedmiatawia. Masz wykonywać czynności według określonego porządku, nakazu.

Ta pasja była w pewien sposób związana z filozofią – chodziło o posiadanie wątpliwości i konieczność ich rozstrzygania. W każdym momencie wspinaczki, w wyborze celu dzieje się takie swoiste to be or not to be, być albo nie być, zrobić tak albo inaczej. Każda decyzja ma swoje konsekwencje.

W tym roku UMCS kończy 80 lat. Czego Pan Profesor chciałby życzyć jubilatowi na kolejne lata funkcjonowania?

Życzę dobrej atmosfery, dobrych rektorów, którzy potrafią dbać o Uniwersytet, i żeby w tej hierarchii i usytuowaniu szkół wyższych UMCS krok po kroku wspinał się coraz wyżej, żeby nie zadowolił się tym miejscem, które teraz zajmuje.

Rozmawiała Aneta Adamska