PISANIE (I CZYTANIE)
NADBUŻAŃSKICH PISANEK
Podczas dni otwartych UMCS 16 marca br., dzięki ludowym twórcom z podlasia i uprzejmości Gminnego Ośrodka Kultury w Mielniku mogliśmy wziąć udział w praktycznej lekcji pisania nadbużańskich pisanek, za co składamy serdeczne podziękowania.
Pisanki z Mielnika i okolic charakteryzują się podobieństwem technik ich wykonywania (batik lejkowy i szpilkowy, metoda już unikalna a charakterystyczna dla Słowian Wschodnich) a także podobnym wzornictwem.
Zwyczaj dekorowania jajek jest bardzo stary. Wykopaliska archeologiczne przynoszą liczne przykłady ich obecności w różnych częściach świata. Powtarzają się przy tym nie tylko same zwyczaje zdobienia jajek, ale i kolorystyka oraz ornamenty, które na nich się znajdują. Symbolika ma zwykle charakter solarny i niebiański, nawiązuje również do ziemskiego wymiaru życia poprzez umieszczenie znaków reprezentujących ziemski porządek, co wskazuje na funkcję jajek, którą jest przede wszystkim przywracanie życia po zimie i zapewnienie dostatku.
W chrześcijaństwie wykonywanie pisanek związane jest z licznymi opowieściami apokryficznymi. Tradycja nowogrecka wiąże je z Marią Magdaleną. Według legendy, miał się jej ukazać anioł, który obwieścił: „Nie płacz, Mario, Chrystus zmartwychwstał.” Gdy ucieszona kobieta wróciła do domu, zobaczyła, że wszystkie jaja zabarwiły się na czerwono. Rozdane apostołom, zamieniały się w ich rękach w ptaki, przekonując o duchowym przeobrażeniu Chrystusa. Takich legend w folklorze jest zdecydowanie więcej. Ale jajko jako element obrzędowości wielkanocnej kościół oficjalnie zaakceptował dopiero w XII wieku. W dalszym ciągu jednak zawarte w symbolice jajka znaczenia dotyczyły odrodzenia się życia (powrotu wiosny), pobudzenia wegetacji i przejmowania sił destrukcyjnych.
Technikę zdobienia jajek (a bywają różne, mają też swoją geografię) oddają nazwy: pisanka (dziś nazwa ogólna, pierwotnie dotyczyła malowania jajek), malowanka, kraszanka, skrobanka, rysowanka (metoda rytownicza) i in.
Jajko jest symbolem życia. Trzeba je jeszcze opisać, żeby nie było zwyczajnym, ale przemienionym, aby nie było jednym z wielu, a stało się tekstem, opisem świata. Pisanka „mówi” o tym symbolicznym językiem barw i wzorów.
Symboliczna wymowa kolorów sięga jeszcze słowiańskich tradycji przedchrześcijańskich, zgodnie z którymi:
czerwony będący kolorem ognia symbolizuje czyn, magię, miłość, duchowe przebudzenie, radość;
żółty – światło, czystość, mądrość, szczęście, miłość, dobroć;
pomarańczowy jako kolor ognia – siłę, wytrzymałość, pasję;
zielony – odnowę, wyzwolenie, świeżość, nadzieję, płodność;
czarny – absolut, wieczność, łono, śmierć, strach;
biały – czystość, dziewiczość, niewinność, narodziny, odrodzenie;
brązowy – jako kolor ziemi – obfitość;
fioletowy – wiarę, cierpliwość, zaufanie, sumienność;
niebieski – niebo, powietrze, zdrowie.
Interesującą wymowę miało połączenie kolorów, np.:
czerwony i biały oddaje cześć domowym duchom opiekuńczym,
czarny i biały – duchom ziemi; czarno-białe jaja malowano też dla zmarłych, tzw. jaja przejścia;
zieleń symbolizuje odrodzenie przyrody i miłości, która wraz z rodzinnym szczęściem ukryta jest w brązie.
W kulturze chrześcijańskiej dominującą barwą pisanek była czerwień (nawiązująca do śmierci i zmartwychwstania Jezusa). Na czerwono barwili jaja chrześcijanie pierwszych wieków, w Armenii, w Austrii do I wojny światowej wielkanocne jajka były wyłącznie czerwone, a w kościele prawosławnym to do dziś tradycyjny kolor pisanki. Chrześcijańską symbolikę uzyskały również niektóre motywy zdobnicze. Sposób ich funkcjonowania ukazuje odczytanie przez Doroteusza Fionika pisanki z Moszczony Pańskiej:
„Pisanka jest podzielona liniami na osiem podstawowych pól. Każde pole podzielone jest z kolei na trzy, co daje nam razem 24 pola. W Strykach czy Szastałach taki wzór pisanki nazywają ryezki, co przywołuje dawne podziały gruntów.
Cztery trójkąty, które powstały na czubkach jajka, są wydzielone od środkowych trójkątów liniami, między którymi widzimy linię falistą. Symbolizuje ona ziarno lub wodę. W centrum widzimy symbol drzewa życia. To połączenie symboli ukazuje odwieczną prawdę – Wieczność. Najwyższy, symbolicznie przedstawiony w Drzewie Życia, przenika do świata człowieka i go ożywia. A gwiazda ośmioramienna lub rozetka jest tu symbolem wprost teologicznym. To symbol Bogurodzicy, Jej dziewictwa, obecny w ikonografii. To, że na pisance widzimy kwiat obok jodełki (człowieka), można również przeczytać następująco – Bogurodzica jest zawsze z człowiekiem, jako Orędowniczka przed Bogiem.” (Fionik 2011: 17)
J.Sz.
Literatura:
Doroteusz Fionik, 2011, Pisanki Nadbużańskie, Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach.
Piotr Kowalski, 2007, Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa: PWN
