Potrzebę powołania Ogrodu Botanicznego przy powstającym Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie widzieli jego twórcy już w pierwszym roku istnienia Uczelni. Inicjatorem był prof. Józef Motyka, który organizując Zakład Systematyki Roślin na Wydziale Przyrodniczym, w listopadzie 1945 r. zgłosił wniosek o utworzenie związanego z nim ogrodu botanicznego. Na miejsce przyszłego ogrodu wskazywano teren majątku Sławinek w zachodniej części miasta, ze względu na jego fizjografię, walory krajobrazowe i położenie na obrzeżach miasta, dające perspektywy rozwoju.
Oficjalnie powołanie jednostki pod nazwą Ogród Botaniczny, o statusie zakładu w obrębie Katedry Systematyki i Geografii Roślin, miało miejsce 22 lutego 1965 r., a kolejny dzień – 23 lutego 1965 r. uznawany jest za faktyczną datę jego powstania. Zanim jednak pozyskano fundusze na zakupienie terenu oraz prawo własności ziemi na Sławinku, a pracownicy Uniwersytetu rozpoczęli tworzenie tu Ogrodu, pierwsze szkółki drzew i krzewów oraz kolekcje roślin były zakładane już od 1946 r. na terenie dzisiejszego miasteczka akademickiego. Rośliny sadzono w miejscu dzisiejszych Wydziałów: Chemii, Biologii i Biotechnologii, Matematyki, Fizyki i Informatyki, a następnie przeniesiono je na teren 4,5 ha leżący między ulicami Głęboką i Sowińskiego a Akademickim Centrum Kultury Chatka Żaka. Dzisiaj w tym miejscu jest Park Akademicki, nazywany Starym Botanikiem.
Obecna lokalizacja Ogrodu została zatwierdzona w 1951 r., a prawo własności do gruntu na Sławinku Uczelnia otrzymała w 1958 r., dzięki intensywnym staraniom, pracy i ogromnemu uporowi adiunkta Zakładu Systematyki i Geografii Roślin mgr. Kazimierza Bryńskiego. Długoletnie starania i osobiste zaangażowanie wielu osób doprowadziły w 1963 r. do przeniesienia Ogrodu do dzielnicy Sławinek i rozpoczęcia zagospodarowywania terenu. Początkowo teren obejmował 13 ha gruntu ornego z częścią parku podworskiego, w kolejnych latach został powiększony do 22,5 ha. Zasadnicze zręby dzisiejszego Ogrodu powstały w latach 1964-1970. W jego tworzenie szczególnie zaangażowani byli: doc. Dominik Fijałkowski, który kierował Ogrodem do 1970 r., dr Kazimierz Kozak (dyrektor w latach 1970-1995), dr Maria Petrowicz współpracująca wraz z dr. K. Kozakiem i prof. D. Fijałkowskim w botanicznym zagospodarowaniu terenu, a także Tadeusz Petrowicz, który pełnił funkcję kierownika organizacyjnego. Realizacja pierwszych inwestycji była możliwa dzięki staraniom i osobistemu zaangażowaniu ówczesnego rektora UMCS, prof. Grzegorza Leopolda Seidlera.
W porządkowaniu i przygotowywaniu terenu pod przyszłe działy i kolekcje roślin miała wielki udział cała społeczność pracowników Uniwersytetu oraz młodzież szkolna i akademicka, co przy braku funduszy pozwalało rozwijać się nowotworzonej jednostce. W pierwszych latach istnienia Ogrodu dużą pomoc w postaci przekazanego materiału roślinnego okazały ogrody botaniczne z Krakowa, Poznania, Warszawy, Wrocławia, Bydgoszczy, arboreta z Kórnika i Rogowa, Zarządy Lasów Państwowych w Lublinie i Krakowie, Zakład Zieleni Miejskiej w Lublinie. W kolejnych latach rośliny otrzymywano również z innych instytucji, od prywatnych kolekcjonerów i towarzystw miłośników roślin. Pracownicy Ogrodu przywozili rośliny z krajowych i zagranicznych ogrodów botanicznych. Wiele roślin wyprodukowano we własnych szkółkach i byliniarkach z nasion pozyskiwanych ze stanowisk naturalnych lub otrzymywanych w ramach międzynarodowej wymiany z ogrodami botanicznymi z całego świata. Taką coroczną wymianę nasion i innych diaspor generatywnych i wegetatywnych, w ramach tzw. Index Seminum, Ogród prowadzi nieprzerwanie od 1967 r.
Na przestrzeni lat, oprócz lokalizacji, zmieniała się także przynależność organizacyjna i status placówki. Obecnie Ogród Botaniczny jest wydzieloną ogólnouczelnianą jednostką organizacyjną Uniwersytetu. Jego powierzchnia wynosi 21,25 ha, a kolekcje liczą około 7500 taksonów roślin pochodzących z całego świata. Ze względu na pochodzenie oraz wymagania, budowę, biologię i ekologię rośliny są gromadzone w kilkunastu zorganizowanych działach i kolekcjach o charakterze geograficznym, siedliskowym lub tematycznym.
Udokumentowane i opisane kolekcje służą celom naukowym, edukacyjnym, dydaktycznym i społecznym. Od 30 kwietnia 1974 r., kiedy to Ogród udostępniono do powszechnego zwiedzania, z bogatych zbiorów roślin i walorów miejsca korzystają mieszkańcy Lublina, turyści, dzieci, młodzież szkolna i studenci w ramach wycieczek i zajęć dydaktycznych oraz wszyscy zainteresowani wypoczynkiem w otoczeniu przyrody. Każdego roku Ogród odwiedza kilkadziesiąt tysięcy osób w grupach zorganizowanych lub indywidualnie. Jednym z podstawowych zadań placówki jest działanie na rzecz ochrony różnorodności biologicznej, szczególnie poprzez pozyskiwanie i tworzenie w warunkach ex situ kolekcji zachowawczych gatunków objętych ochroną prawną, zagrożonych wyginięciem i rzadkich we florze naszego kraju. W przyszłości takie kolekcje mogą służyć wzmacnianiu lub odtwarzaniu populacji tych roślin na stanowiskach naturalnych. Ogród Botaniczny UMCS od 30 lat bierze czynny udział w takich działaniach.
Dyrektorzy (Kierownicy do 1985 r.) Ogrodu Botanicznego UMCS: prof. Dominik Fijałkowski (do 1970 r.), dr Kazimierz Kozak (1970-1995), dr inż. Maciej Kwiatkowski (1995-2010), dr Grażyna Szymczak (od 2010 r.).
Aleja Lipowa to jedno z najbardziej charakterystycznych, a także niezwykle urokliwych miejsc Ogrodu. Znajduje się w południowo-zachodniej części i rozpoczyna przy Dworku Kościuszków. Różne źródła łączą jej powstanie z czasami, kiedy właścicielem Dworku był Jan Nepomucen Kościuszko, stryj Tadeusza Kościuszki, a więc z drugą połową XVIII w. Niektórzy uważają nawet, że przynajmniej niektóre lipy mogły być sadzone ręką samego Tadeusza, który pomagał stryjowi w planowaniu i urządzaniu ogrodu wokół dworku. W 2008 r. podjęto próbę oszacowania wieku drzew. Określono go na ok. 130-140 lat, a więc obecnie mają ok. 145-155 lat. Aleja pochodzi z drugiej połowy XIX w., czyli okresu rozwoju uzdrowiska na Sławinku, kiedy wypoczywało tu i zażywało leczniczych kąpieli wielu kuracjuszy, a mieszkańcy Lublina spotykali się na przedstawieniach teatralnych i imprezach tanecznych. Był to okres, w którym właścicielami dóbr sławinkowskich byli Wagnerowie, a później Mędrkiewiczowie.
Aleję o długości 85 m i szerokości 8 m tworzy obecnie 31 drzew posadzonych w czterometrowych odstępach. Pierwotnie była tu droga gruntowa o spadku 7° na lessowym podłożu. W 1974 r. wykonano w tym miejscu schody i z dawnego gościńca – drogi dojazdowej – stała się ona ciągiem spacerowym prowadzącym z południowej części Ogrodu do Dworku Kościuszków. W 1988 r. lipy poddano pierwszym zabiegom konserwatorskim. Obecnie wszystkie drzewa, w zależności od ich aktualnego stanu i potrzeb, są regularnie poddawane takim zabiegom.
oprac. dr Grażyna Szymczak
